L'eau dans tous ses états

Le bassin de natation d’Ixelles | Het zwembad van Elsene

Le XIXe siècle est marqué par l’émergence d’un courant hygiéniste, qui se décline tant en matière alimentaire, qu’urbanistique ou sanitaire. Les bains publics apparaissent déjà à Bruxelles dans la deuxième moitié du XVIIIe siècle ; leur mission est alors de proposer à la population un moyen de se laver. L’approvisionnement en eau saine reste cependant un frein à leur développement plus large. Pour résoudre ce problème, la Ville de Bruxelles fait construire un système d’approvisionnement en eau, qui est dès lors collectée à Braine-l’Alleud et transportée via un aqueduc jusqu’au réservoir d’Ixelles. Ce système est inauguré en 1855. Les établissements de bains se multiplient à partir de ce moment à Bruxelles et dans les faubourgs. Construit en 1879, le « Bain royal de Bruxelles » complète les traditionnelles baignoires individuelles par un grand bassin central long de plus de 30 mètres ; il s’agit là de la première piscine couverte de Bruxelles.

De 19e eeuw werd gekenmerkt door een toenemende bewustwording rond gezondheid, van voeding en leefomgeving, tot hygiëne en verzorging. Al in de tweede helft van de 18e eeuw doken in Brussel de eerste openbare baden op, met als doel de terbeschikkingstelling aan de bevolking van een manier om zich te wassen. De bevoorrading met proper water bleek evenwel een heikel punt en plaatste een rem op de verdere ontwikkeling van de badcultuur. Om dat probleem te verhelpen, liet de Stad Brussel een waterbevoorradingssysteem bouwen. Voortaan zou het water in Eigenbrakel verzameld worden, om via een waterleiding naar het reservoir van Elsene te worden gevoerd. Dat systeem werd in 1855 in gebruik genomen, waarna almaar meer baden in en rond Brussel opdoken. Het Bain royal de Bruxelles bood naast de gebruikelijke individuele baden ook een centraal bassin van meer dan 30 meter lang. Het eerste overdekte zwembad in Brussel was een feit.

De retour à Ixelles, l’histoire des plaisirs de l’eau est indissociable des étangs situés entre l’abbaye de La Cambre et la place Sainte-Croix, bien que la baignade y est interdite depuis au moins deux cent ans. On imagine cependant en 1878 d’installer au milieu de l’un des étangs une école de natation, à condition que l’apport en eau saine puisse être d’au moins 1000 m³ par jour. On propose ensuite en 1893 le creusement d’un bassin en plein air, sur le terrain entre l’étang supérieur et l’abbaye de La Cambre. Ces deux projets ne seront toutefois jamais réalisés. Par ailleurs, à partir de la moitié du XIXe siècle et jusqu’en 1886, on trouve un établissement de bains dans le bassin entourant l’ancien ermitage, situé à l’emplacement de l’actuelle rue du même nom.

In Elsene blijft de geschiedenis van de waterpret onlosmakelijk verbonden met de vijvers tussen de Ter Kamerenabdij en het Heilig-Kruisplein, hoewel het zwemmen er al minstens 200 jaar verboden is. In 1878 rees het plan om te midden van een van de vijvers een zwemschool op te richten, op voorwaarde dat dagelijks minstens 1.000 m3 proper water kon worden aangevoerd. In 1893 werd voorgesteld een bassin uit te graven in open lucht, op het terrein tussen de grote vijver en de Ter Kamerenabdij. Geen van beide projecten werd ooit uitgewerkt. Wel konden de stedelingen vanaf het midden van de 19e eeuw tot 1886 terecht in een badencomplex rond de voormalige kluis, de afgelegen plaats waar vandaag nog de Kluisstraat aan herinnert.

[Proposition d’établissement d’un bassin de natation en plein air à côté des étangs d’Ixelles, 1893, plan (n°22), dossier relatif au bassin de natation, Fonds du  service de l’architecture, Archives de la commune d’Ixelles | Het voorstel voor de bouw van een openluchtzwembad naast de vijvers van Elsene,1893, plan (nr 22), dossier betreffende het zwembad, Archief van de architectuurdienst, Gemeentearchief van Elsene]

 

Cependant, avec le développement de l’agglomération et de sa population – qui est passée de 4.500 âmes en 1830 à 45.000 en 1890 – la commune d’Ixelles envisage, dès les années 1890, la construction d’un véritable établissement de natation couvert. Ce sont les architectes Cooreman et Rau qui décrochent le contrat en 1899. Leur projet prévoit la construction d’un bassin de 15 mètres sur 30, surmonté d’une belle charpente métallique, typique de cette époque. Le bassin est complété par des  bains publics, destinés aux habitants les plus démunis. Les travaux prendront malheureusement du retard suite à différents problèmes techniques, notamment l’instabilité du terrain. L’établissement n’est finalement inauguré que le 8 mai 1904. À cette occasion, on organise une grande rencontre sportive et festive, dont l’entièreté des bénéfices est reversée à l’œuvre « La Goutte de lait ».

Naarmate de agglomeratie uitdeinde en de bevolking toenam – van 4.500 inwoners in 1830 naar 45.000 inwoners in 1890 – beoogde de gemeente Elsene vanaf de jaren 1890 de bouw van een volwaardig overdekt zwembad. Architecten Cooreman en Rau haalden in 1899 het contract binnen. Hun plan voorzag in de bouw van een bassin van 15 op 30 meter onder een mooie metalen dakconstructie die typisch was voor die periode. Het bassin zou worden aangevuld met openbare baden voor de armste inwoners. De werken liepen helaas vertraging op door verschillende technische problemen, waaronder de onstabiele ondergrond. Pas op 8 mei 1904 kon het zwembad de deuren openen. Voor die gelegenheid werd een grote, feestelijke sportbijeenkomst georganiseerd ten gunste van de liefdadigheidsorganisatie « La Goutte de lait ». 

[Système de chauffage: coupe du bâtiment montrant la structure de la charpente métallique, 1949, plan, dossier n° 24.6 relatif aux travaux sur le système de chauffage du bassin de natation, fonds des travaux publics, Archives de la commune d’Ixelles | Verwarmingsysteem : het gebouw waarop de metalen dakconstructie te zien is, 1949, plan, dossier nr 24.6, Archief van de openbare werken, Gemeentearchief van Elsene]

 

[Extrait de Cinquante ans de la vie d’Ixelles. Monographie dédiée à sa commune natale et offerte au Conseil communal par Alexandre MAT, p. 91, Bibliothèque historique (ouvrage n° 137), Archives de la commune d’Ixelles | Uittreksel van « Cinquante ans de la vie d’Ixelles. Monographie dédiée à sa commune natale et offerte au Conseil communal » door Alexandre MAT, p. 91, Geschiedenisbibliotheek (boek nr 137), Gemeentearchief van Elsene]

 

Restée presqu’inchangée depuis plus d’un siècle, la piscine d’Ixelles est ainsi la plus ancienne piscine de Bruxelles à avoir conservé son aspect d’origine et constitue à ce titre un témoin important de l’histoire de l’hygiène et de l’urbanisation. D’un point de vue sportif, on peut constater sur une photo de 1906, grâce aux deux goals suspendus à la charpente, que le water‑polo (sport olympique depuis 1900) était déjà pratiqué à la piscine d’Ixelles.

Als oudste zwembad van Brussel bleef het gebouw meer dan honderd jaar lang ongewijzigd en wist het zijn oorspronkelijke uitzicht te behouden. Het is dan ook een stille getuige van de geschiedenis van de hygiëne en verstedelijking. Op een foto uit 1906 is te zien hoe twee doelen aan het dakgebinte zijn bevestigd. Daaruit leiden we af dat waterpolo (sinds 1900 een olympische discipline) toen al in Elsene werd beoefend.

[Bassin de natation d’Ixelles, 1906, photographie, Collection iconographique, Archives de la commune d’Ixelles | Het zwembad van Elsene, 1906, foto, Iconografische collectie, Gemeentearchief van Elsene]

L’eau n’était à l’époque pas filtrée, mais simplement continuellement renouvelée à raison de 26 m³ par heure. En ce qui concerne la température, celle-ci était maintenue à 24-25°C pour l’eau, et 18°C pour l’air ambiant, grâce aux chaudières installées par la Compagnie générale de chauffage et ventilation. Ces spécifications permettent au journal libéral L’Éveil, dans un article paru à l’occasion de l’inauguration du bâtiment, d’affirmer ceci : « En un mot, l’établissement réalise ce qu’il y a de mieux. Ixelles possède donc un bassin de natation pouvant rivaliser avec avantage avec tous ceux qui existent déjà dans la capitale ».

Het water werd destijds niet gefilterd. Elk uur werd daarentegen 26 m3 vers water aangevoerd. De temperatuur van het water bedroeg een constante 24 à 25 °C, en de omgevingstemperatuur was 18 °C. Dat was mogelijk dankzij de ketels die door de Compagnie générale de chauffage et ventilation waren geïnstalleerd. Die eigenschappen brachten het liberale blad L’Éveil ertoe over de plechtige opening het volgende te schrijven: “Kort gezegd: het gebouw biedt het beste van het beste. Elsene beschikt over een zwembad dat alle andere baden in de hoofdstad het nakijken geeft.”

[Système de chauffage, 1905, plan, dossier N 21.4 relatif à la construction du bassin de natation, fonds des Travaux publics, Archives de la commune d’Ixelles | Verwarmingsysteem, 1905, plan, dossier nr 21.4 over de bouw van het zwembad, Archief van de openbare werken, Gemeentearchief van Elsene]

 

© Archives de la commune d’Ixelles | Gemeentearchief van Elsene

Laisser un commentaire