Bourré, Cattier, Herbays, Rau, Samuel, Meunier, Wiertz, Dutrieux, Samain, … au panthéon des Ixellois célèbres, nombreux sont les sculpteurs et autres statuaires. Le faubourg d’Ixelles héberge en effet depuis près de deux siècles une intense activité culturelle et artistique. Mais si on connait bien les illustres auteurs qui sont passés par Ixelles – dont Michel de Ghelderode, Charles de Coster, Camille Lemonnier – les sculpteurs restent quant à eux quelque peu méconnus.
Bourré, Cattier, Herbays, Rau, Samuel, Meunier, Wiertz, Dutrieux, Samain… het pantheon van beroemde Elsenaren telt heel wat beeldhouwers. Elsene huisvest al bijna twee eeuwen een intense culturele en artistieke bedrijvigheid. Hoewel de beroemde schrijvers die in Elsene verbleven bekend zijn bij velen – zoals Michel de Ghelderode, Charles de Coster, Camille Lemonnier – zijn de beeldhouwers eerder wat miskend.
Fort heureusement, les édiles ixellois ont cru bon d’évoquer le souvenir de l’un ou l’autre, grâce notamment aux noms de rues. On trouve par exemple la rue Bourré, la rue Wiertz, ou encore la rue Auguste Rodin. Les rues Simonis et Godecharle honorent quant à elle des sculpteurs bruxellois.
Gelukkig waren er gemeentebestuurders die het een goede zaak vonden om af en toe eens iemand te gedenken door een straat naar hem of haar te vernoemen. Zo vinden we bijvoorbeeld de Bourréstraat, de Wiertzstraat of de Auguste Rodinstraat terug. De Simonis- en Godecharlestraten eren dan weer Brusselse beeldhouwers.
Rue connue de nos jours parce qu’elle dessert l’hémicycle du Parlement européen, la rue Wiertz porte le nom d’un personnage singulier de la commune : le peintre et sculpteur Antoine Wiertz. Initialement nommée « rue du Remorqueur », elle prit le nom de l’artiste juste après sa mort, en 1865. En 1850-51, Antoine Wiertz propose au gouvernement belge une convention qui lui permettra de construire et disposer d’un vaste atelier dans le quartier Léopold, en échange de quoi ses plus belles toiles reviendraient à l’État à son décès. Cet atelier, qui héberge encore de nos jours ses œuvres, lui permit de réaliser plusieurs compositions monumentales. Bien que peintre la majeure partie du temps, Wiertz réalise également quelques sculptures, donc l’une des plus célèbres est située à Dinant, sa ville d’origine, et rappelle sans conteste les lignes de la Statue de la Liberté, dessinée vingt ans plus tard.
Een straat die vandaag goed gekend is omdat ze langs het halfrond van het Europese Parlement loopt, is de Wiertzstraat, die de naam draagt van een bijzonder personage van de gemeente: de schilder en beeldhouwer Antoine Wiertz. Initieel de Sleepbootstraat geheten, kreeg ze de naam van de artiest na zijn dood, in 1865. In 1850-51, stelde Antoine Wiertz de Belgische overheid een overeenkomst voor die hem toe zou laten een ruim atelier te bouwen in de Leopoldwijk, in ruil waarvoor hij zijn mooiste schilderijen zou nalaten aan de staat bij zijn overlijden. Het atelier, dat vandaag nog steeds zijn werken onderdak biedt, stelde hem in staat verschillende monumentale composities te verwezenlijken. Hoewel hij het grootste deel van de tijd schilderde, maakte Wiertz eveneens enkele beeldhouwwerken, waarvan een van de bekendste in Dinant te vinden is en dat ontegenzeglijk doet denken aan de contouren van het Vrijheidsbeeld, dat pas twintig jaar later werd getekend.
[« Le Triomphe de la Lumière » par Antoine Wiertz, carte postale, Fonds iconographique, Archives communales d’Ixelles | « Le Triomphe de la Lumière » door Antoine Wiertz, postkaart, Iconografische verzameling, Gemeentearchief van Elsene]
La rue Bourré n’a pas été baptisée en l’honneur d’un ivrogne notable ou de la danse folklorique éponyme, mais bien pour honorer le souvenir d’Antoine-Félix Bourré, qui résida un temps au n° 21-23 de la rue Mercelis. C’est sur demande de sa veuve que l’ancienne rue de la Santé est rebaptisée « rue Félix Bourré », puis simplement « rue Bourré » afin d’éviter toute confusion avec la rue « Félix Bovie ». Antoine-Félix Bourré est principalement connu pour ses imposants lions, dont le meilleur exemple est celui qui trône toujours sur le barrage de La Gileppe. Il était par ailleurs un bon ami d’Auguste Rodin, qu’il n’hésita pas à défendre lorsque la polémique de la sculpture L’Âge d’Airain éclata.
On trouvait également parmi leurs proches à tous les deux l’artiste-peintre Gustave Biot, dont une rue rappelle également le souvenir.
De Bourréstraat heeft weinig te maken met de gelijknamige Franse traditionele dans, maar werd zo genoemd om de herinnering aan Antoine-Félix Bourré in ere te houden, die een tijd verbleef in de nummers 21-23 van de Mercelisstraat. Op vraag van zijn weduwe werd de voormalige Gezondheidsstraat omgedoopt tot de Félix Bourréstraat, later kortweg de Bourréstraat om verwarring met de Félix Boviestraat te vermijden. Antoine-Félix Bourré is voornamelijk gekend door zijn indrukwekkende leeuwen, waarvan het beste voorbeeld het beeld is dat bovenaan de Gileppestuwdam prijkt. Hij was trouwens ook goed bevriend met Auguste Rodin, en aarzelde dan ook niet hem te verdedigen toen de polemiek uitbrak rond de sculptuur De Bronstijd. Wie ook bevriend was met beide beeldhouwers is de kunstschilder Gustave Biot, naar wie ook een straat werd vernoemd.
[Antoine-Félix Bourré (à droite) en compagnie de Gustave Biot, Extraits de l’album-photo de la famille Biot-Jorrissen, 1871, Collection iconographique, Archives de la commune d’Ixelles | Antoine-Félix Bourré (rechts op de foto’s) met Gustave Biot, Fragment van het fotoalbum van familie Biot-Jorrissen, 1871, Iconografische collectie, Gemeentearchief van Elsene]
[Le lion du barrage de La Gileppe, carte postale, vers 1900, Archives privées Jacques Dubreucq, Archives de la commune d’Ixelles | De leeuw van de Gileppestuwdam, postkaart, rond 1900, Privéarchief Jacques Dubreucq, Gemeentearchief van Elsene]
Ami de Félix Bourré, le célèbre Auguste Rodin l’était devenu au cours de son séjour en Belgique – et plus précisément à Ixelles – entre 1871 et 1877. S’il en était encore au début de sa carrière et qu’il restait dépendant de ses maîtres, Rodin réalisa vers la fin de ce séjour l’un de ses premiers chefs d’œuvre : l’Âge d’Airain.
Son degré de réalisme fit que l’œuvre fut contestée et considérée par certains comme le fruit d’un moulage sur modèle vivant. Afin de prouver son honnêteté, Rodin fit le choix pour sa sculpture suivante d’une échelle légèrement plus grande que le naturel. Son atelier était situé au n° 111 de la rue Sans-Souci. En 1910, à la veille de l’Exposition universelle, le prolongement de la rue Borrens est baptisé « rue Auguste Rodin » afin de rappeler l’épisode ixellois de ce dernier. Quelques semaines plus tard, la commune est contactée par monsieur Mommens, habitant d’Ixelles, qui propose d’exposer dans un espace public et pendant la durée de l’exposition trois des œuvres d’Auguste Rodin dont il est propriétaire : Les bourgeois de Calais, Le Baiser et Saint-Jean-Baptiste. Il avait racheté ces statues à la famille Wouters-Dustin, qui les avait commandées directement auprès de l’auteur en 1905. Suite à la proposition de Mommens, les œuvres furent placées au-dessus de l’étang supérieur (Les Bourgeois de Calais), en contrebas du Jardin du Roi (Le Baiser) et entre les deux étangs (Saint-Jean-Baptiste). Leur mise en valeur avait pour but la vente des dites œuvres par Mommens. L’exemplaire des « Bourgeois de Calais » est l’un des quatre moulages réalisés du vivant de Rodin, considérés à ce titre comme des « originaux », et fut acquis par la suite par le National Art Collections Fund et envoyé à Londres.
De vriendschap tussen Félix Bourré en de beroemde Auguste Rodin, begon tijdens die laatste zijn verblijf in België – meer bepaald in Elsene – tussen 1871 en 1877. Hoewel hij toen nog aan het begin van zijn carrière stond en nog afhankelijk was van zijn meesters, maakte hij aan het einde van zijn verblijf in België een van zijn eerste meesterwerken: l’Âge d’Airain – De Bronstijd.
De levensechtheid van het werk zorgde ervoor dat het in twijfel werd getrokken en beschouwd werd als het resultaat van een afgietsel op een levend model. Om zijn eerlijkheid te bewijzen, koos Rodin bij zijn volgende beeld voor een iets grotere schaal dan het model zelf. Zijn atelier bevond zich in de Sans-Soucistraat nummer 111. In 1910, aan de vooravond van de Wereldtentoonstelling, werd de verlenging van de Borrensstraat gedoopt tot de Auguste Rodinstraat, om te herinneren aan de Elsense episode in het leven van de kunstenaar. Enkele weken later werd de gemeente gecontacteerd door een zekere heer Mommens, inwoner van Elsene, die voorstelt om tijdens de tentoonstelling de drie werken van Rodin die hij in zijn bezit heeft – De Burgers van Calais, De Kus en Johannes de Doper – tentoon te stellen in de openbare ruimte. Hij had de beelden overgekocht van de familie Wouters-Dustin, die ze rechtstreeks bij de kunstenaar had besteld in 1905. In navolging van het voorstel werden de werken geplaatst boven de bovenste vijver (De Burgers van Calais), naast de Koningstuin (De Kus) en tussen de vijvers (Johannes de Doper). De werken werden door Mommens tentoongesteld met als doel ze te kunnen verkopen. Het beeld van de “Burgers van Calais is één van de vier afgietsels die gemaakt werden tijdens het leven van Rodin en zo als “originelen” beschouwd worden, en werd nadien verworven door de National Art Collections Fund en verstuurd naar Londen.
[ Le groupe « Les bourgeois de Calais » exposé aux abords des étangs d’Ixelles, carte postale, 1910, Archives privées Michel Hainaut, Archives de la commune d’Ixelles | De beeldhouwwerk “Burgers van Calais” geplaatst naast de vijvers van Elsene, postkaart, 1910, Privéarchief Michel Hainaut, Gemeentearchief van Elsene]
[Rapport au Collège au sujet du placement sur le domaine publique d’œuvres d’art de Rodin appartenant à une collection privée, 1910, Archives des travaux publics (N. 142.7), Archives de la commune d’Ixelles | Verslag aan het college betreffende de plaatsing van kunstwerken van Auguste Rodin in het publieke domein, 1910, Archief van de Openbare Werken (N. 142.7), Gemeentearchief van Elsene]
À deux pas de l’ancien atelier de Rodin, au n° 104 de la même rue, habitait un autre statuaire : Aimable Dutrieux. Lui était connu à Ixelles pour être l’auteur de la statue du Roi Léopold Ier qui a trôné dans la deuxième moitié du XIXe siècle devant la maison communale. Taillée dans de la pierre de France, celle‑ci résista mal aux intempéries et finit en morceaux dans les jardins du Musée d’Ixelles.
Op een steenworp van het voormalige atelier van Rodin, op nummer 104 in dezelfde straat, woonde een andere beeldhouwer: Aimable Dutrieux. Hij was gekend in Elsene als maker van het standbeeld van Koning Leopold I, dat gedurende de tweede helft van de 19de eeuw voor het gemeentehuis prijkte. Gemaakt in Franse steen, weerstond het beeld de weersomstandigheden niet en eindigde het in stukken in de tuinen van het Museum van Elsene.
[Maison communale d’Ixelles montrant la statue de Léopold Ier, photographie, vers 1853, Collection iconographique, Archives de la commune d’Ixelles | Het Malibranpaviljoen en het standbeeld van Leopold I, foto, rond 1853, Iconografische collectie, Gemeentearchief van Elsene]
Le passage plus ou moins long de ces artistes sur le territoire laissa des traces toujours visibles sur le territoire d’Ixelles. Certains de leurs lieux de création se distinguent des autres bâtiments par des particularités stylistiques ou d’ordre pratique. L’atelier du sculpteur Schoonjans, rue Isidore Verheyden n° 15, en est un bon exemple. Si l’artiste est assez méconnu et n’a laissé aucune œuvre majeure, son atelier mérite quant à lui un coup d’œil, puisque largement influencé par le style néoclassique, mais toutefois muni de larges baies vitrées plutôt rares à cette époque.
Het min of meer lange verblijf van deze kunstenaars in de gemeente liet sporen na op het Elsense grondgebied die vandaag de dag nog steeds zichtbaar zijn. Sommige van hun ateliers onderscheiden zich van andere gebouwen door stijlkundige of praktische bijzonderheden. Het atelier van beeldhouwer Schoonjans in de Isidore Verheyedenstraat 15 is een goed voorbeeld. Hoewel de kunstenaar niet erg bekend was en hij geen enkel groot werk heeft nagelaten, is het de moeite waard een kijkje te gaan nemen naar de werkplaats, omwille van de neoklassieke invloed, maar ook omdat het is uitgerust met grote brede ramen, wat toch wel zeldzaam was voor die tijd.
[Façade de l’atelier de Schoonjans, Archives de la commune d’Ixelles | Gevel van het atelier van Schoonjans, Gemeentearchief van Elsene]
Non loin de là, au n° 74 de la rue de Hennin, l’atelier du sculpteur Isidore de Rudder mérite aussi que l’on s’y attarde. Il a malheureusement été de nombreuses fois remanié et les belles entrées de lumière originelles ne sont plus visibles. De Rudder est notamment connu pour sa « Vieille fontaine », toujours visible sur la place Charles Graux, ainsi que pour l’un des quatre soldats en bronze qui encadrent la pelouse d’honneur au cimetière communal.
Niet zo ver daarvandaan, op nummer 74 van de de Henninstraat, ligt het atelier van beeldhouwer Isidore de Rudder, dat ook zeker een bezoekje waard is. Het werd jammer genoeg tal van keren veranderd en de mooie oorspronkelijke lichtingangen zijn niet meer zichtbaar.
De Rudder is bekend van zijn werk De oude fontein dat nog steeds te zien is op het Charles Grauxplein en ook door een van de vier bronzen soldaten die het ereperk van de gemeentelijke begraafplaats sieren.
[Plan de la façade de l’atelier d’Isidore de Rudder au 72 de la rue de Hennin, 1888, Archives des permis d’urbanisme (Dossier n° 11300), Archives de la commune d’Ixelles | Gevelplan van het atelier van Isidore de Rudder op 72 de Henninstraat, 1888, Archief van stedenbouwvergunningen (Dossier nr 11300), Gemeentearchief van Elsene]
[« La Vieille Fontaine » par Isidore de Rudder, photographiee, Archives communales d’Ixelles | « La Vielle Fontaine » door Isidore de Rudder, foto, Gemeentearchief van Elsene]
Constantin Meunier, le célèbre sculpteur-peintre ixellois dont Rodin dit qu’il était l’un des plus grands artistes de son siècle, nous a lui aussi laissé un magnifique atelier. Mieux encore, celui-ci est accessible au public, puisqu’il accueille depuis 1939 les visiteurs. Son travail se concentre à partir de 1875 sur la représentation des réalités sociales, qu’elles soient rurales ou industrielles, dont le célèbre « Faucheur » situé de nos jours dans le parc du Cinquantenaire ou encore le Monument au travail à Laeken.
Constantin Meunier, de bekende Elsense beeldhouwer-schilder, over wie Rodin zei dat hij één van de grootste kunstenaars van zijn tijd was, heeft ook een prachtig atelier nagelaten. Meer nog, het is nog steeds toegankelijk voor het publiek, sinds 1939 ontvangt het bezoekers. Zijn werk focust sinds 1875 op de voorstelling van sociale gebruiken, landelijk en industrieel. Het bekende werk “Faucheur” is te zien in het Jubelpark en het Monument van de Arbeid in Laken.
[Portrait de Constantin Meunier, photographie, s.d., Archives privées Camille Lemonnier, Archives de la commune d’Ixelles | Portret van Constantin Meunier, foto, z.d., Privéarchief Camille Lemonnier, Gemeentearchief van Elsene]
Un dernier atelier vaut encore le détour. Il s’agit de l’ancien refuge du sculpteur Charles Samuel, situé au n°36 de la rue de Washington, connu pour son monument à Charles de Coster. Il est également l’auteur d’un des quatre gardiens de la pelouse d’honneur inaugurés en 1923, les deux derniers soldats ayant été réalisés par les sculpteurs ixellois Marcel Rau et Jules Herbays. Derrière une façade assez anonyme se cache, en intérieur d’îlot, un véritable complexe de bâtiments dessinés pour servir la création.
Een laatste atelier dat een omweg waard is, is het voormalige toevluchtsoord van beeldhouwer Charles Samuel, gelegen in de Washingtonstraat 36. Samuel is gekend dankzij zijn monument voor Charles de Coster. Hij is ook de maker van één van de wachters van het ereperk die in 1923 ingehuldigd werden. De overige twee soldaten zijn van de hand van de Elsense beeldhouwers Marcel Rau en Jules Herbays. Achter een anonieme gevel ligt in de binnenruimte tussen de huizen een indrukwekkend complex verborgen, getekend om de creatie te dienen.
[Atelier de Charles Samuel, photographie, s.d., Collection iconographique, Archives de la commune d’Ixelles | Het atelier van Charles Samuel, foto, z.d., Iconografische collectie, Gemeentearchief van Elsene]
[Monument à Charles de Coster, photographie, s.d., Archives privées Jacques Dubreucq, Archives de la commune d’Ixelles | Het monument voor Charles de Coster, foto, z.d., Privéarchief Jacques Dubreucq, Gemeentearchief van Elsene]
[Projet de socle pour le soldat-gardien réalisé par Charles de Coster pour la pelouse d’honneur, 1923, Archives communales d’Ixelles | Project voor het voetstuk voor de wachtersoldaat door Charles de Coster voor het ereperk, 1923, Gemeentearchief van Elsene]
[Le soldat-gardien réalisé par Marcel Rau pour la pelouse d’honneur, photographie, Archives communales d’Ixelles | De wachtersoldaat door Charles de Coster voor het ereperk, foto, Gemeentearchief van Elsene]
Trois ans après l’inauguration de la pelouse d’honneur, c’est le monument du square du Souvenir qui est présenté au public. Ici encore, ce sont deux artistes ixellois déjà mentionnées qui furent à la manœuvre : Charles Samuel (pour la sculpture en bronze) et Marcel Rau (pour la partie en pierre).
Drie jaar na de inhuldiging van het ereperk werd het monument op de Gedachtenissquare aan het publiek voorgesteld. Ook hier waren twee eerder vermelde Elsense artiesten aan het werk: Charles Samuel (het bronzen beeld) en Marcel Rau (het deel in steen).
[Monument aux morts d’Ixelles, photographie, 1926, Archives privées Jacques Dubreucq, Archives de la commune d’Ixelles | Het monument van het op het veld van eer gesneuvelde inwoners van Elsene, foto, 1926, Privé-archief Jacques Dubreucq, Gemeentearchief van Elsene]
Il serait injuste de terminer cet article sans évoquer un dernier sculpteur ixellois, Louis Samain. Jusqu’au lendemain de la Deuxième Guerre mondiale, l’une de ses compositions les plus emblématiques d’Ixelles pouvait être admirée rue de la Tulipe : la Cérès qui surmontait le portique des halles communales. L’œuvre ne survécut pas à la démolition des halles en 1948, l’architecte communal jugeant que cette statue en fonte « n’éveillerait aucun intérêt artistique » si elle était placée en un autre endroit. L’année suivante, en 1949, c’est au tour d’un second groupe signé par Samain de disparaître en même temps que le porche monumental de la gare du Midi.
Het zou onrechtvaardig zijn dit artikel te beëindigen zonder het gehad te hebben over een laatste Elsense beeldhouwer, Louis Samain. Tot kort na de Tweede Wereldoorlog was een van zijn meest emblematische composities te bewonderen in de Tulpstraat: een beeld van Ceres op de gemeentelijke hallen. Het beeld overleefde de afbraak van de hallen in 1948 niet. De gemeentelijke architect oordeelde dat het gietijzeren beeld “geen enkel artistiek belang wekte” indien het elders geplaatst zou worden. Het jaar nadien, in 1949, is het de beurt aan een tweede groep getekend door Samain om te verdwijnen, gelijktijdig met het monumentale portaal van het Zuidstation.
[Les halles d’Ixelles, cartes postales, vers 1910, Archives privées Michel Hainaut, Archives de la commune d’Ixelles | De hallen van Elsene, postkaart, rond 1910, Privéarchief Michel Hainaut, Gemeentearchief van Elsene]
[La Gare du Midi, carte postale, vers 1910, Archives privées Michel Hainaut, Archives de la commune d’Ixelles | Het Zuidstation, postkaart, rond 1910, Privéarchief Michel Hainaut, Gemeentearchief van Elsene]
[Rapport de l’architecte communal sur les parties à conserver du portique des anciennes halles, 1947, Archives des travaux publics (N. 135.8), Archives de la commune d’Ixelles | Verslag van de gemeentearchitect betreffende de afbraak van het portiek van de voormalige hallen van Elsene , 1947, Archief van openbare werken (N. 135.8), Gemeentearchief van Elsene]
© Archives de la commune d’Ixelles | Gemeentearchief van Elsene
