L’Institut National de Radiodiffusion (INR), bâtiment emblématique d’Ixelles situé place Flagey, est un immeuble de bureaux et de studios d’enregistrement réalisé par l’architecte Joseph Diongre (1878-1963) entre 1935 et 1938. L’INR, en tant qu’institut, existait depuis 1930 mais partageait ses installations entre plusieurs lieux. En 1932, la commune d’Ixelles vend un terrain situé non loin de la place Sainte-Croix. La future implantation de l’immeuble contribuera à la transformation et à la modernisation de ce quartier encore campagnard fin des années 1920.
Het Nationaal Instituut voor de Radio-omroep (NIR), het emblematische gebouw aan het Flageyplein, is een kantoorgebouw met opnamestudio’s dat ontworpen werd door architect Joseph Diongre (1878-1963) tussen 1935 en 1938. Het instituut NIR bestond al sinds 1930 maar de verschillende afdelingen ervan waren verspreid over verschillende locaties. In 1932 verkocht de gemeente Elsene een terrein in de buurt het Heilig-Kruisplein. De oprichting van het gebouw droeg bij aan de transformatie en de modernisering van die wijk, die eind jaren 1920 nog behoorlijk landelijk was.
En 1933, un premier concours d’architecture est lancé. Il est assez particulier puisqu’il comporte des critères techniques assez pointus pour l’époque. En effet, l’acoustique et l’insonorisation sont essentielles pour les enregistrements. Des solutions ont déjà été adoptées à Londres et à Berlin, mais elles ne conviennent pas à ce projet. Le jury du concours est composé de 13 membres dont 3 architectes, Jean-Baptiste Dewin, Louis Van Hove et Victor Horta, des membres du conseil d’administration de l’INR et de deux ingénieurs de la BBC.
In 1933 werd een eerste architectuurwedstrijd uitgeschreven. Een bijzondere wedstrijd want de technische vereisten ervan zijn behoorlijk geavanceerd voor die tijd. De akoestiek en de geluidsisolatie zijn namelijk van wezenlijk belang voor de opnames. In Londen en Berlijn werden al oplossingen gebruikt, maar die waren niet geschikt voor dit project. De wedstrijdjury bestond uit 13 leden onder wie 3 architecten, Jean-Baptiste Dewin, Louis Van Hove en Victor Horta; de leden van de raad van het bestuur van het NIR en twee ingenieurs van de BBC.
Ce premier concours n’aboutit pas suite à l’absence de certains points techniques importants. Un second concours est proposé, avec un programme plus précis, contenant plus de directives techniques ainsi qu’une plus grande attention accordée à l’isolement acoustique des studios. Joseph Diongre en est le lauréat. Son projet est qualifié par des membres du conseil communal de « belle usine », étant donné l’accent mis sur la technicité visible dans l’esthétique-même du bâtiment.
Die eerste wedstrijd kwam niet tot zijn einde aangezien belangrijke technische punten ontbraken. Er werd een tweede wedstrijd uitgeschreven met een preciezer programma, met daarin meer technische richtlijnen en meer aandacht voor de akoestische isolatie van de studio’s. Joseph Diongre kwam als winnaar uit de bus. Zijn project werd door de leden van de gemeenteraad omschreven als een “mooie geluidsfabriek”, gezien de focus op de techniciteit die zichtbaar is in de esthetiek van het gebouw.
Quelques modifications sont apportées, suite aux remarques de l’ingénieur Raymond Braillard, et notamment la tourelle qui habille l’antenne d’émission pour la télévision. On prévoyait déjà le développement de ce nouveau média vingt ans avant son apparition en Belgique. Cette tourelle, en plus de contribuer à l’élégance du bâtiment, devient l’image de marque de celui-ci.
In navolging van de opmerkingen van de ingenieur Raymond Braillard worden enkele wijzigingen aangebracht, met name aan de toren rond de antenne voor de televisie-uitzendingen. Twintig jaar vóór de ontwikkeling van dit medium voorzag men in België zijn opkomst al. De toren, die bijdraagt aan de elegantie van het gebouw, werd het uithangbord van de pakketboot.
[Dessin d’une façade et de la tourelle de l’INR, s.d., Collection des cartes et plans, Archives de la commune d’Ixelles | Tekening van een gevel en de NIR-toren, z.d., Collectie kaarten en plannen, Gemeentearchief van Elsene]
Un mot concernant notre architecte… Joseph Diongre a été lauréat de plusieurs concours après la Première guerre mondiale et a participé à la reconstruction de la Belgique via la conception d’immeubles de logements sociaux et de cités jardins. Son projet pour l’INR est un mélange de modernisme et de « style paquebot », une forme tardive de l’Art Déco inspirée de l’univers nautique.
Een woordje over de architect… Joseph Diongre won verschillende wedstrijden na de Eerste Wereldoorlog en hij nam deel aan de wederopbouw van België door middel van ontwerpen voor sociale huisvesting en sociale woonwijken en tuinen. Het NIR-project is een mix van modernisme en « streamline moderne », een late vorm van Art Deco die op het nautische universum is geïnspireerd.
« C’est la grande simplicité des façades qui constitue l’aspect architectural le plus remarquable du projet présenté par le vainqueur, Joseph Diongre. Des fenêtres en longueur horizontales entourent la totalité du bâtiment, les angles sont arrondis, le socle du bâtiment est abrité par un auvent protégeant les devantures des magasins et les deux entrées sont mises en évidence. En effet, l’entrée administrative et l’entrées des artistes, situées sur la place Eugène Flagey, est accentuée par un bow-window qui s’étend sur quatre étages. » (Vandenbreeden J., Wangermée R. Studio 4. Maison de la Radio, Flagey 1933-2002. Académie Royale de Belgique. CIVA. p. 17)
“De grote eenvoud van de gevels is het meest opmerkelijke architecturale aspect van het project dat de winnaar, Joseph Diongre, indiende. De vensters, die over de volledige breedte lopen, omringen het hele gebouw, de hoeken zijn afgerond, de basis van het gebouw wordt beschut door een luifel die de etalages en de twee benadrukte ingangen beschutten. De kantooringang en de artiesteningang, aan de kant van het Eugène Flageyplein wordt benadrukt door een erker over vier verdiepingen” (Vandenbreeden J., Wangermée R. Studio 4. Maison de la Radio, Flagey 1933-2002. Académie Royale de Belgique. CIVA. blz. 17).
C’est l’étroite collaboration entre l’architecte, l’ingénieur civil et l’ingénieur du son qui a permis la réussite de ce projet novateur. « Il est évident que les plans furent modifiés à plusieurs reprises durant les travaux à cause des problèmes techniques qui se posaient sur le plan acoustique. Pas moins de 40 000 tests sonores furent réalisés en laboratoire. » (Idem. p. 21-22)
“De nauwe samenwerking tussen de architect, de burgerlijk ingenieur en de geluidsingenieur heeft het baanbrekende project doen slagen. Het is niet te verwonderen dat de plannen verschillende malen moesten worden aangepast tijdens de werken omwille van technische problemen in verband met de akoestiek. Er werden maar liefst 40.000 geluidstesten uitgevoerd in het laboratorium.” (Idem. blz. 21-22)
Au niveau architectural, le projet s’inscrit dans une époque intéressante. En effet, l’après-guerre et la crise de 1929 obligent les architectes à penser des projets plus modestes. Le mouvement moderniste, dans lequel on peut classer notre immeuble, n’a de fait pas transformé radicalement l’architecture. Quelques tendances du mouvement : abaissement des plafonds et extension de la surface des baies. De même, la courbure d’angle est particulièrement appréciée et la décoration réduite à son minimum.
Op architecturaal niveau kadert het project in een boeiende periode. De naoorlogse jaren en de crisis van 1929 noodzaken de architecten om bescheidenere projecten uit te denken. De modernistische beweging waarbinnen dit gebouw past, heeft de architectuur niet radicaal getransformeerd. Enkele tendensen van de beweging: lagere plafonds en grotere vensteropeningen. De afgeronde hoek wordt in het bijzonder gewaardeerd en de decoratie is tot het minimum beperkt.
Le chantier commence en 1935, avec l’ajout d’un 5e étage et la suppression des commerces prévus au rez-de-chaussée, faute de place. Les vitrines sont toutefois maintenues. Le volumineux bâtiment est construit sur 836 pieux en béton, de 11 à 12 mètres de long et 60 centimètres de diamètre. Ces pieux massifs étaient indispensables étant donné la composition du sol, gorgé d’eau provenant des étangs tout proches. Le nouvel écrin de l’INR est inauguré en 1938. Il permettra la radiodiffusion, l’enregistrement et la diffusion de concerts de musique classique, de jazz et de musiques nouvelles.
De werken gaan van start in 1935, met toevoeging van een 5de etage. De voorziene winkels op de gelijkvloerse verdieping komen er niet wegens plaatsgebrek. De vitrines blijven wel behouden. Het volumineuze gebouw rust op 836 betonpalen van 11 tot 12 meter lang en met een diameter van 60 cm. Die massieve palen waren noodzakelijk omdat de onderliggende grond verzadigd is met water uit de nabijgelegen vijvers. De nieuwe parel van het NIR wordt ingehuldigd in 1938. Er wordt radio uitgezonden en er worden concerten – klassieke, jazz en nieuwe muziek – opgenomen en uitgezonden.
[Article de presse, 1937, Fonds Michel Hainaut, Archives de la commune d’Ixelles | Krantenartikel, 1937, Fonds Michel Hainaut, Gemeentearchief van Elsene]
Douze studios d’enregistrement voient le jour, répartis dans deux tours. Ils ne peuvent être contigus étant donné les nécessités acoustiques. Leur plan est trapézoïdal. Dans chaque studio, des places sont prévues pour les auditeurs. Le mobilier, dessiné également par Diongre, est de style Art Déco pour ce qui est des bureaux de la direction. Pour les pupitres et les chaises tubulaires, le style moderniste est choisi. L’aspect fonctionnel est toujours mis en avant.
Er komen nog twaalf opnamestudio’s bij, verdeeld over de twee torens. De studio’s mogen echter niet aan elkaar grenzen omwille van de akoestische vereisten. Ze zijn gemaakt volgens een trapeziumvormig plan. In elke studio zijn zitplaatsen voor luisteraars voorzien. In de kantoren van de directie is het meubilair, ook ontworpen door Diongre, in art-decostijl. Voor de muziekstandaarden en de buisstoelen werd voor modernistische stijl gekozen. Het functionele aspect staat wel telkens voorop.
Un élément particulier marque également ce projet : il s’agit de l’orgue conçu pour occuper la totalité de la paroi derrière la scène du studio 4. Fabriqué par Maurice Delmotte (1885-1961), il possède 4 claviers, 95 registres, 8125 tuyaux. Il mesure 20 mètres de long, 12 mètres de haut et 3 à 5 mètres de profondeur.
Een heel bijzonder aspect van het project is het orgel dat werd ontworpen om de hele wand achter het podium van studio 4 in te nemen. Het werd gebouwd door Maurice Delmotte (1885-1961) en telt 4 klavieren, 95 registers en 8125 buizen. Het is 20 meter lang, 12 meter hoog en 3 tot 5 meter diep.
[Carte postale, env. 1973, Fonds Michel Hainaut, Archives de la commune d’Ixelles | Postkaart, omstreeks 1973, Fonds Michel Hainaut, Gemeentearchief van Elsene]
A partir des années 1950, la télévision s’invite dans la cour des médias populaires. En 1960, la BRT et la RTB, propriétaires du bâtiment, décident la construction d’un nouvel immeuble, boulevard Reyers. En effet, celui de la place Flagey est devenu bien trop petit pour les différents médias actifs.
Vanaf de jaren 1950 doet de televisie haar intrede bij de populaire media. In 1960 besluiten de BRT en de RTB, eigenaars van de pakketboot, om een nieuw gebouw te bouwen in de Reyerslaan. Het Flageygebouw is namelijk veel te klein geworden voor de verschillende actieve media.
[Carte postale, 1995, Fonds Michel Hainaut, Archives de la commune d’Ixelles | Postkaart, 1995, Fonds Michel Hainaut, Gemeentearchief van Elsene]
Classé en 1994, le bâtiment est fermé un an plus tard pour des travaux de désamiantage. En 1998, il est mis en vente et racheté par la société anonyme « Maison de la Radio ». Des travaux importants sont ensuite réalisés par l’entreprise Samyn : désamiantage, extension, rénovation des studios et réaménagement du studio 4. Sa capacité d’accueil est alors doublée. Le studio 1 est restauré à l’identique, le studio 5 devient une salle de cinéma, le studio 6 accueille un studio de télévision pour TV Brussel. Quant aux studios 7, 8, 10 et 11, ils sont occupés par une société d’enregistrements musicaux.
In 1994 wordt het gebouw beschermd en een jaar later wordt het gesloten voor asbestverwijderingswerken. In 1998 wordt het te koop gesteld en gekocht door de naamloze vennootschap Maison de la Radio. Er volgen grote werken die uitgevoerd worden door het bedrijf Samyn: asbestverwijdering, uitbreiding, renovatie van de studio’s en herinrichting van studio 4, waarvan de capaciteit verdubbeld wordt. Studio 1 wordt in zijn oorspronkelijke staat gerestaureerd, studio 5 wordt een filmzaal en studio 6 wordt een televisiestudio voor TV Brussel (dat is overgegaan in het huidige BRUZZ). De studio’s 7, 8, 10 en 11 worden in gebruik genomen door een maatschappij voor muziekopnamen.
Le rez-de-chaussée est à nouveau occupé par des commerces et une nouvelle façade-rideau (paroi extérieure non portante en grande partie vitrée) complète la façade vers la rue du Belvédère. Depuis 2002, l’immeuble est nommé par tous « Flagey » et marque toujours de son aura le centre d’Ixelles.
Op de benedenverdieping kwamen dan toch handelszaken en aan de kant van de Belvédèrestraat een gordijn-gevel, een niet dragende gevel, grotendeels bestaande uit vensters. Sinds 2002 kent iedereen het gebouw als “Flagey”, dat zijn stempel heeft gedrukt op het centrum van Elsene.
[Vues diverses du Flagey, Clichés personnels, octobre 2019 | Verschillende uitzichten van Flagey, Persoonlijke foto’s, oktober 2019]
Sources – Bronnen
- Vandenbreeden J., Wangermée R. Studio 4. Maison de la Radio, Flagey 1933-2002. Académie Royale de Belgique. CIVA.
- Inventaire du patrimoine architectural | Inventaris van het bouwkundig erfgoed
© Archives de la commune d’Ixelles | Gemeentearchief van Elsene
