En 2019, Manneken-Pis a atteint l’âge vénérable de 400 ans. Si la sculpture jouit d’une incroyable célébrité – inversement proportionnelle à sa taille –, son histoire, aussi surprenant que cela puisse paraître, est encore largement méconnue, même des Bruxellois. Cette histoire, étonnante et parfois mouvementée, c’est celle d’une petite fontaine du Moyen Âge à l’incroyable destin.
In 2019 bereikt Manneken Pis de gezegende leeftijd van 400 jaar. Hoewel het kleine beeldje een enorme bekendheid geniet, is de geschiedenis erachter verrassend genoeg zo goed als onbekend, zelfs bij de Brusselaars. Het is een verrassende en soms bewogen geschiedenis van een fonteintje uit de middeleeuwen dat een bijzonder lot kende.
Á partir du XIIIe siècle, les autorités communales font aménager des fontaines publiques afin d’approvisionner en eau potable une population grandissante. L’existence de celle du Manneken-Pis au coin des rues de l’Étuve et du Chêne est attestée dès 1451. De ce premier monument, on ne sait presque rien. Seules deux représentations iconographiques en sont connues. La première, un plan de Bruxelles de 1572, la montre installée sur la chaussée. La seconde, un tableau de 1616 que le peintre Denis Van Alsloot consacre à la procession de l’Ommegang de l’année précédente, montre Manneken-Pis habillé, preuve que cette figure devait déjà être, à tout le moins pour certains, de quelque importance.
Vanaf de 13de eeuw voorzagen de gemeentelijke autoriteiten in openbare fonteinen om de aangroeiende bevolking van drinkbaar water te voorzien. In 1451 werd er voor het eerst over de fontein van Manneken Pis op de hoek van de Stoofstraat en de Eikstraat gesproken. Over het eerste monument weten we echter zo goed als niets. Er zijn slechts twee iconografische weergaven van bekend. De eerste is een plan van Brussel van 1572, waarop het op de weg wordt afgebeeld. De tweede is een schilderij van 1616 van schilder Denis van Alsloot over de Ommegang van het jaar voordien, waarop Manneken Pis gekleed is. Dit wil zeggen dat het figuurtje, alvast voor sommigen, al van enige betekenis was.
[Extrait du plan de Bruxelles des cartographes allemands Georg Braun et Franz Hogenberg, plan, 1576, Section cartographique (plan de Bruxelles n°3), Archives de la Ville de Bruxelles | Stuk van het plan van Brussel, getekend door de Duitse cartografen Georg Braun en Franz Hogenberg, plan, 1576, Kaarten (kaart van Brussel, nr. 3), Archief van de Stad Brussel]. Première représentation connue de la fontaine du Manneken-Pis | Eerste bekende weergave van de fontein van Manneken Pis.
En 1619, l’aménagement de la fontaine est complètement renouvelé : colonne, bassin et sculpture sont remplacés. Pour la réalisation d’un nouveau Manneken-Pis, en bronze, il est fait appel à Jérôme Duquesnoy, célèbre sculpteur de l’époque. L’artiste, donne une interprétation baroque du motif du Putto (« bambin ») urinant, thème à la mode du XVe au XVIIIe siècles dans les arts et couramment utilisé en Europe comme sujet pour des fontaines tant publiques que privées, à l’instar d’autres réalités physiologiques, telle la lactation ou le crachat, types de fontaines anthropomorphes également présents à Bruxelles.
In 1619 werd de fontein volledig vernieuwd: de zuil, het waterbekken en het beeldje werden vervangen. Om het nieuwe beeldje van Manneken Pis te maken, in brons, werd er een beroep gedaan op Jérôme Duquesnoy, een beroemd beeldhouwer in die tijd. De artiest gaf een barokke interpretatie aan het thema van de plassende Putto (“jongetje”), een populair kunstthema in de periode van de 15de tot de 18de eeuw en waarrond in Europa vaak fonteinen werden gebouwd, zowel openbaar als privé. Hiermee volgde hij het voorbeeld van andere fonteinen waarop menselijke figuren werden afgebeeld, bijvoorbeeld zogend of spuwend, die we ook wel in Brussel terugvinden.
[Souvenir de Bruxelles. Manneken-Pis inspirant la pitié aux étrangers pendant le rigoureux hiver de 1838, gravure, 19e siècle, Collection iconographique (G-1280), Archives de la Ville de Bruxelles | Herinnering aan Brussel. Manneken Pis die het medelijden van de vreemdelingen opwekt tijdens de strenge winter van 1838, gravure, 19de eeuw, Iconografische verzameling (G-1280), Archief van de Stad Brussel]. Les progrès techniques de l’imprimerie permettent la reproduction en couleur de lithographies humoristiques, premiers produits dérivés | Dankzij technische vooruitgang binnen de boekdrukkunst konden er kleurenreproducties worden gemaakt van humoristische lithografieën, de eerste afgeleide producten.
Manneken-Pis est depuis longtemps l’objet d’une affection particulière de la part des Bruxellois. S’il est difficile de dater et d’expliquer les débuts du phénomène, il est certain qu’il est multiséculaire. Les légendes à son sujet, censées expliquer l’existence d’une telle fontaine à cet endroit de la ville, se développent fort probablement tardivement, au XVIIIe siècle. La population se reconnaît en partie dans ce petit bonhomme et en fait le symbole de sa personnalité qu’elle veut volontiers espiègle et irrévérencieuse. Rien d’étonnant donc que, selon les circonstances, il soit porte-drapeau d’un humour décalé ou porte-parole de l’humeur des habitants.
Manneken Pis geniet al lang speciale aandacht van de Brusselaars. Hoewel het moeilijk is om precies te zeggen wanneer en hoe dit fenomeen is ontstaan, is het zeker dat we vele honderden jaren terug moeten gaan in de tijd. De legendes die ons moeten uitleggen waarom we een dergelijke fontein op deze plaats in de stad aantreffen, kwamen wellicht pas veel later tot stand, in de 18de eeuw. De Brusselaars herkenden zich in dit kleine mannetje en maakten hem tot het symbool van hun persoonlijkheid, die ze graag als “schalks” en “brutaal” omschrijven. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat hij, naargelang de omstandigheden, de zwarte humor of het humeur van de bewoners uitdraagt.
[Délivrance ! Couverture du journal satirique Pourquoi Pas ? du numéro du 8 septembre 1944, publication, 1944, Collection des journaux et périodiques (P 446), Archives de la Ville de Bruxelles | Délivrance ! (Bevrijding!) Cover van het satirische dagblad Pourquoi Pas ? Nummer van 8 september 1944, publicatie, 1944, Collectie Kranten en Tijdschriften (P 446), Archief van de Stad Brussel]
Au milieu du XIXe siècle, Manneken-Pis devient une fontaine uniquement ornementale. Bruxelles est l’une des premières capitales européennes à offrir un réseau de distribution d’eau à domicile pour ses habitants. Les fontaines publiques perdent progressivement leur raison d’être et la plupart d’entre elles sont démantelées. En raison de sa notoriété, celle du Manneken-Pis échappe à ce destin.
Midden 19de eeuw werd Manneken Pis een zuivere sierfontein. Brussel was een van de eerste Europese hoofdsteden waar de huizen van de inwoners op het waterdistributienet werden aangesloten. Openbare fonteinen verloren geleidelijk hun functie en de meeste werden weggehaald. Dankzij zijn naambekendheid ontsnapte Manneken Pis aan dat lot.
Ce statut d’emblème ne lui attire pas que des regards bienveillants. Six vols de la statuette sont avérés entre 1747 et 1965. Lors du dernier enlèvement, la statuette est brisée en deux : pieds et chevilles restent fixés au socle tandis que le haut du corps est subtilisé. Les autorités communales font placer une copie de la sculpture à la fontaine. Elle y est toujours aujourd’hui. En 1966, suite à un appel anonyme, la partie volée de la statuette est repêchée dans le canal de Bruxelles-Charleroi. Les deux morceaux de la sculpture sont depuis lors conservés à la Maison du Roi sur la Grand-Place, Musée de la Ville de Bruxelles. La statue est restaurée en 2003.
Toch trok hij met zijn emblematische statuut niet alleen mensen met goede bedoelingen aan. Tussen 1747 en 1965 werd het beeldje maar liefst zes keer gestolen. Bij de laatste diefstal brak het beeldje in tweeën: de voeten en enkels bleven op de sokkel achter terwijl de rest van het lichaam verdween. De gemeentelijke autoriteiten lieten een kopie van het beeldje op de fontein plaatsen. Die staat daar nog altijd. In 1966 kon het gestolen stuk van het beeldje na een anoniem telefoontje worden opgevist uit het kanaal Brussel-Charleroi. De twee originele stukken van het beeldje worden bewaard in het Broodhuis op de Grote Markt, het Museum van de Stad Brussel. Het beeldje werd in 2003 gerestaureerd.
[Vues de Bruxelles, carte postale, 1978, Collection iconographique (W-5606), Archives de la Ville de Bruxelles | Beelden van Brussel, postkaart, 1978, Iconografische verzameling (W-5606), Archief van de Stad Brussel]. En 1975, l’ensemble formé par la statue, la fontaine et la grille qui l’entoure est classé monument historique | In 1975 werd het geheel van het beeldje, de fontein en het hekwerk eromheen als historisch monument erkend.
© Musées de la Ville de Bruxelles
