In België zijn er een dertigtal parochies met Sint-Servaas als beschermheilige. Deze bisschop van Tongeren leefde in de 4de eeuw en volgens de Gouden Legende probeerde hij zijn parochianen te beschermen tegen de komst van de Hunnen in Gallië. Hij sterft in Maastricht aan de gevolgen van koorts.
[Gaspar De Crayer, O.L.Vrouw met Kind vereerd door de H. Servatius (Servaas), 1661, schilderdoek, 330 x 220 cm, Kerk Sint-Servatius – foto, Van den Haute verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
Het is niet duidelijk wanneer de Sint-Servaascultus zijn intrede deed in Schaarbeek. Uit een 18de-eeuwse gravure blijkt de aanwezigheid van een reliekschrijn met relieken van Sint-Servaas en het feit dat de boeren tot de heilige baden voor de genezing van hun dieren.
[Reliekschrijn van Sint-Servaas, gravure van Harrewyn, 18de eeuw, reproductie, Van den Haute verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
De kerk werd in de loop der eeuwen verbouwd, maar het algemene uitzicht ervan bestaat uit een schip met drie traveeën en een koor met twee traveeën dat eindigt in een drieledige koorafsluiting. De toren van drie verdiepingen is waarschijnlijk gebouwd op het grondvlak van het Romaanse gebouw, met een torenspits erbovenop. De kerk is ook omringd door een klein kerkhof.
In de 16de en 17de eeuw wordt de toren meermaals beschadigd en gerestaureerd als gevolg van de verschillende conflicten die het grondgebied teisteren (godsdienstoorlogen, Dertigjarige Oorlog). In het midden van de 18de eeuw worden het koor en de daken gerestaureerd. In 1842 worden het schip en de toren volledig afgebroken en weer opgebouwd met een deel van de oorspronkelijke materialen.
[J. D. Deken, Sint-Servaaskerk in 1713, aquarel, Kaarten en plannen (kaartboek van het Sint-Janhospitaal, nr 50; kaart nr3), Archieven van OCMW van de Stad Brussel]
[Schaarbeek in 1830, postkaart op basis van een lithografie, Van den Haute verzameling (FVDH.A.CP.0093), Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[A. Boine, Village de Schaerbeek, c. 1840, lithografie, Van den Haute verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[De oude Sint-Servaaskerk, postkaart, Iconografische verzameling (FG.A.CP.0028), Gemeentearchieven van Schaerbeek]
Tussen 1871 en 1876 wordt een nieuwe Sint-Servaaskerk gebouwd volgens de plannen van Gustave Hansotte. Nadat men de oriëntatie van het gebouw naar de Koningsstraat had overwogen, werd uitendelijk beslist om de hoofdgevel op de Haachtsesteenweg te plaatsen. De gemeente Schaarbeek had een financiële verplichting in de bouw van de kerk voor een bedrag van 80.000 frank. De nieuwe gebedsruimte is in eclectische stijl ingericht met een plattegrond van het Latijnse kruis, een toegangspoort van vier niveaus me bovenop een grote klokkentoren. De trouwe werd onthalld door het beeldhouwwerk van H. Servaas dat de hoofdingang siert. Binnen zijn er verschillende schatten te bewonderen, zoals de schilderijen van Gaspar De Crayer, Jacques Van Oost, Léon Frédéric en de doopvonten gebeeldhouwd door Guillaume Geefs.
[Sint-Servaaskerk, ansichtkaart, Iconografische verzameling (FG.A.CP.0174), Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Sint-Servaaskerk, ansichtkaart, Iconografische verzameling (FG.A.CP.2062), Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Doopvonten, beeldhouwer Guillaume Geefs – foto 2013 Urban Brussels ©patrimoine.brussels]
Het nieuwe gebouw, boven het middeleeuwse kerkje, maakt het zustergebouw dus overbodig. De eredienst wordt er dus niet meer gevierd en het zustergebouw wordt enige tijd verwaarloosd.
Omstreeks 1886 beslist het gemeentebestuur om de oude kerk ter beschikking te stellen van de Koninklijke Gymnastiekvereniging van Schaarbeek. Het schip wordt dan gebruikt voor de boksoefeningen en wapenbewegingen, de zijkanten zijn voorbehouden voor de oefentoestellen (balken, leggers, touwen, gewichten, enz.). Kleedkamers en douches worden geïnstalleerd ter hoogte van de ingang. In 1891 besluiten de Schaarbeekse autoriteiten om de nieuwe tekenschool onder te brengen in de oude kerk waardoor de Gymnastiekvereniging zich genoodzaakt ziet om voorlopig te verhuizen naar de jongensschool (Haachtsesteenweg).
[De twee kerken, postkaart, Van den Haute verzameling (FVDH.A.CP.0092), Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[De Gymnastiekvereniging in de oude kerk, tekening gepubliceerd in L’Illustration européenne van 1 april 188, Van den Haute verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
In 1905 wordt de oude kerk volledig afgebroken om plaats te maken voor de aanleg van de Louis Bertrandlaan. Raymond Pelgrims hergebruikte enkele breukstenen van de oude kerk voor de boogbrug naar zijn kasteel Grand Bigard. Zo blijven er nog enkele stenen over van dit Schaarbeekse gebouw. De plaats van het kerkkoor wordt vandaag aangeduid dorr de Bacchanale vaas, gebeeldhouwd door Godefroid Devreese en in 1911 aan de gemeente geschonken door Raoul Warocqué.
[Louis Bertrandlaan, postkaart, Icongorafische verzameling (FG.A.CP.0007), Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Louis Bertrandlaan, postkaart, Icongorafische verzameling (FG.A.CP.0005), Gemeentearchieven van Schaarbeek]
Bronnen:
Robert VAN DEN HAUTE, Notes d’histoire schaerbeekoise. La paroisse Saint-Servais des origines à 1905, Bruxelles, Éditions du Crédit communal de Belgique, 1968.
Robert VAN DEN HAUTE, “L’ancienne église Saint-Servais”, dans Le Folkore brabançon, n°152, décembre 1961
Stéphane DEMETER (dir.), Atlas du sous-sol archéologique de la Région de Bruxelles. Schaerbeek, Bruxelles, 2006.
Weblinks:
Een archief onder de loep: De oude Sint-Servaaskerk
De Sint-Servaaskerk (Urban.brussels)
© Gemeentearchieven van Schaarbeek – Alle rechten voorbehouden
