De site van de Sint-Lambertuskerk is kenmerkend voor de oude dorpskernen van onze streken: gelegen op een heuvel, dicht bij de Woluwe, konden de inwoners genieten van een beschermende ligging en hadden ze toegang tot water. Door de installatie op de hoogte werd het risico van ongezonde leefomstandigheden en overstromingen vermeden. Door zijn ligging, op het kruispunt van vier oude wegen, stond Sint-Lambrechts-Woluwe in directe verbinding met de omliggende dorpen: Sint-Pieters-Woluwe en Oudergem, Sint-Joost en Schaarbeek enerzijds, Etterbeek en Brussel anderzijds. Evere aan de ene kant, Sint-Stevens-Woluwe en Kraainem aan de andere kant, Stockel en Wezembeek.
De oorsprong
De oorsprong van het parochiecentrum is onduidelijk, maar het staat vast dat de kanunniken de geestelijke macht in Sint-Lambrechts-Woluwe in handen hadden vanaf het midden van de 11de eeuw tot 1796.
Het huis van de graven van Leuven, dat later hertogelijk werd, was de oorspronkelijke bezitter van de landerijen in de streek. Vanaf de 11e eeuw was het verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de landbouw, de ontginning van het land en de oprichting van dorpsgemeenschappen. Dit domein werd versnipperd door de overdracht van gronden aan wereldlijke heren enerzijds en aan religieuze instellingen anderzijds (abdijen van Vorst en Park). Dit domein werd versnipperd als gevolg van de afhankelijkheid van wereldlijke heren enerzijds en de overdracht van gronden aan religieuze instellingen anderzijds (abdijen van Vorst en Park).
De kanunniken bezaten de Sint-Lambertuskerk vanaf het einde van de 12e eeuw. In een oorkonde van 1328 worden ook de zeer uitgebreide bezittingen en rechten van het kapittel in Woluwe omschreven: benoeming van de pastoor, inning van het grootste deel van de tienden, waarvan een niet onaanzienlijk deel aan de pastoor wordt toegekend, en de opbrengst van de offers. Zij beschikten ook over negen bunders akkerland. Er zij op gewezen dat vanaf 1187 de abdij van Vorst ook een tiende inde in Sint-Lambrechts-Woluwe.
Aanvankelijk was de parochie Sint-Lambrechts-Woluwe min of meer beperkt tot de linkeroever van de Woluwe. De westelijke oever daarentegen hing af van de parochie van Sint-Pieters-Woluwe. Talrijke controverses die inherent zijn aan het parochiaal imperialisme leidden echter tot grenswijzigingen ten voordele van Sint-Lambrechts-Woluwe. Rond 1775 was de rechteroever van de Woluwe bijna geheel onder haar voogdij.
Naar de hedendaagse tijd
De eerste jaren van de Franse overheersing waren moeilijk voor de parochie, die van 1797 tot 1803 zonder pastoor bleef, en de pastoors van Sint-Stevens-Woluwe, Kraainem en Schaarbeek namen tijdelijk de leiding over. Vanaf 1795 werd het grondgebied van de parochie samengevoegd met dat van de nieuw opgerichte gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe. Deze situatie duurde tot het begin van de 20e eeuw. De oprichting van de parochie Sint-Henri in 1901 in het westelijke deel van Woluwe legde de versnippering vast. De splitsing werd voortgezet met de oprichting van de parochies van Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaart in Kapelleveld in 1925 en van de Heilige Familie in Roodebeek in 1930.
Een eeuwenoude architectuur
Volgens Marc Villeirs, een historicus gespecialiseerd in de plaatselijke geschiedenis, “draagt de Sint-Lambertuskerk de sporen van de verschillende uitbreidingen en transformaties die ze sinds haar ontstaan heeft ondergaan. De oudste elementen, met name het middengedeelte van het oude schip en de toren, dateren uit de 12e eeuw en werden bij koninklijk besluit van 27 april 1942 geklasseerd. In deze delen zijn enkele architectonische kenmerken uit de romaanse periode bewaard gebleven, zoals het kleine venster en de openingen in de toren.
Helaas is het oorspronkelijke plan van de kerk verloren gegaan. Aangezien er nooit systematisch opgravingen hebben plaatsgevonden, kunnen wij enkel een vermoedelijke reconstructie maken.
Zoals de oorspronkelijke fase van gelijkaardige gebouwen die rond dezelfde tijd werden gebouwd, zoals de kerken van Sint-Lambertus in Heverlee en Sint-Pieter in Bertem en de kapel van Sint-Anna in Oudergem, zou de kerk een basilicaal grondplan hebben gehad met een torengevel en één schip met drie of vier traveeën, gevolgd door een koor met een vlakke koorafsluiting.
De eerste bekende afbeelding van de kerk (1553) geeft een zeer schematisch beeld van dit plan: een westelijke toren en een schip met drie traveeën geflankeerd door een ingangsportaal in het zuidelijk deel. Het koor is niet zichtbaar.
[Het portaal van de kerk uit het einde van de 17e eeuw]
De kerk onderging een reeks belangrijke veranderingen: de vergroting van het schip en het koor, de toevoeging van lagere delen, de bouw van een kapel gewijd aan Onze-Lieve-Vrouw (die volgens sommigen de oorspronkelijke beschermheilige van het heiligdom zou zijn geweest), en de opening van een deur in de zuidkant van de toren. Dit is hoe het eruit zag in 1712.
[De kerk van Sint Lambertus in 1707-1712 zoals zij eruit zag vóór de verbouwingen door pastoor Philippe van der Zypen. Volgens een plan van de eigendommen van het Sint-Janshospitaal in Sint-Lambrechts-Woluwe en Sint-Pieters-Woluwe – ©A.C.L., Brussel]
Enkele jaren later (1725) werd ze opnieuw uitgebreid onder het pastoraat van Philippe Van der Zypen. Het schip en de zijbeuken werden uitgebreid en verenigd onder één dak. De belangrijkste aanleiding voor dit werk was de aanzienlijke bevolkingstoename in onze streek, en in het bijzonder in Sint-Lambrechts-Woluwe, tijdens de 18e eeuw.
In het midden van de 19e eeuw werd het koor herbouwd en kreeg het een neogotische binneninrichting. Tenslotte werd in 1938 een nieuwe, veel grotere kerk in neoromaanse stijl aan het oude gebouw toegevoegd. Ze is ontworpen door de architect Guillaume-Chrétien Veraart (1872-1951) en weerspiegelt in zijn omvang het beeld van een klein dorp dat deel is gaan uitmaken van een Europese hoofdstad. Het door het Heilig-Hartplein gevormde ensemble staat sinds 1984 op de monumentenlijst.
[De Sint-Lambertuskerk in 1831, gravure van Paul Vitzthumb, coll. Gemeentemuseum van Woluwe]
[De Sint-Lambertuskerk, circa 1910, postkaart, coll. Gemeentemuseum van Woluwe]
Het oudste gebinte in het Brussels Gewest
Eind 2009 heeft het College van burgemeester en schepenen van Sint-Lambrechts-Woluwe toestemming gegeven voor een archeologisch onderzoek van de dakstructuur van de kerk, op verzoek van de VUB en onder toezicht van de cel Archeologie van de Brusselse dienst Monumenten en Landschappen.
De dienst Erfgoed van de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe deelt mee dat een analyse werd uitgevoerd door het laboratorium dendrochronologie van het Europees centrum voro arrcheometrie van de Universiteit van Luik. Hieruit bleek dat de eiken tussen 1195 en 1199 werden geveld. De bouw van het gebinte vond waarschijnlijk kort daarna plaats.
In het licht van deze resultaten heeft de Directie Monumenten in september 2011 bevestigd dat de Sint-Lambertuskerk de oudst bekende dakstructuur in het Brusselse Gewest heeft.
[Het gebinte van de kerk – tussen 1195 en 1199 – © MBG]
Restauratie van de omheiningsmuur en het Heilig Hart van Jezus
Aanvankelijk was de omheiningsmuur gemaakt van kiezelhoudende zandsteen (zandsteen uit plaatselijke groeven) met toevoeging van kalk. De eerste gedeeltelijke restauraties werden uitgevoerd met een mortel op cementbasis, maar zij waren niet bestand tegen de flexibiliteit van het metselwerk. Bovendien hebben doorsijpeling in deze poreuze stenen en zuuraanvallen schade veroorzaakt. Tenslotte hebben de permanente vochtigheid en vervuiling de muur aanzienlijk donkerder gemaakt. Sommige stenen zaten volledig los of waren of afgebroken, soms door insecten, soms door planten.
[Foto gerestaureerde omheiningsmuur – maart 2011]
Daarom werden in het voorjaar van 2011 restauratiewerkzaamheden uitgevoerd, waarbij de oorspronkelijke materialen werden gerespecteerd (ouderwetse mortel op basis van kalk, gebruik van ecologische bactericide en fungicide middelen). Zij hebben ervoor gezorgd dat de muur het lichtere aspect van de oorspronkelijke zandsteen heeft teruggekregen en zorgen tegelijk voor een duurzaam onderhoud.
Het Heilig Hart van Jezus was beschadigd aan de armen en handen. Het hardstenen monument had een inscriptie die bijna niet meer zichtbaar was. Daarom werd besloten de elementen van het beeld te reconstrueren en de holle letters op de sokkel in hun oorspronkelijke vorm te herstellen.
[Het Heilig Hart, 16/01/2022]
[Sint-Lambertuskerk – Oktober 2019]
[Binnenzicht van de kerk]
© Gemeentemuseum van Sint-Lambrechts Woluwe – Alle rechten voorbehouden
