In 1828 werd beslist een weg aan te leggen die de Schaarbeeksepoort zou verbinden met het toekomstige Koninginneplein. De weg is een van de eerste verlengingen van het zogenaamde “koninklijke tracé”, die een vlotte verbinding mogelijk moest maken tussen het paleis van Brussel en het kasteel van Laken. Op dit buitenste gedeelte van de Koningsstraat werd een ruimte vrijgemaakt voor de bouw van een gebedshuis.
[Plattegrond van Koninginneplein, uitreksel van het boek van Louis VAN OVERSTRAETEN, Architectonie des temples chrétiens, Mechelen, 1850, p. 180]
Van kleine kapel tot monumentale kerk
In 1839 werd een kapel gebouwd volgens de plannen van architect Jean-Pierre Cluysenaar (1811-1880). Het gebouw bleek echter al snel te klein voor de wijk, die een snelle demografische expansie kende en bevolkt werd door gegoede burgers die er herenhuizen lieten bouwen.
In 1844 schreef de kerkfabriek een wedstrijd uit voor de bouw van een grote kerk. De architect die uit de tien deelnemers werd gekozen was de jonge Louis Van Overstraeten (1818-1849) uit Gent.
[Louis Van Overstraeten, lithografie – brin: Wikipedia]
De eerste steen van de toekomstige kerk in neo-Byzantijnse stijl werd gelegd in 1846. Helaas kon de architect zijn monumentale werk niet afwerken omdat hij in 1849 overleed aan cholera. Aanvankelijk nam zijn schoonvader Louis Roelandt (1786-1864) de leiding van de bouw op zich, daarna werd het toezicht op de werkzaamheden toevertrouwd aan de architect Gustave Hansotte (1827-1886).
Financiële aderlating
De bouw van dit ambitieuze gebouw bleef niet gespaard van enkele financiële tegenslagen. Om fondsen te werven worden loterijen en concerten georganiseerd. De Franse schrijver Alexandre Dumas père, toen in ballingschap in Brussel, stelde in L’Indépendance belge zijn pen in dienst van dit project en prees in een artikel van 5 maart 1852 de gulle giften die waren gedaan en nog moesten worden gedaan om het “reusachtige idee” te verwezenlijken.
[Sint-Mariakerk, postkaarten, Iconografische verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Sint-Mariakerk, postkaart, privé verzameling]
[Sint-Mariakerk, foto genomen door de schilder Jules Ernest Cran (1876-1926) vanuit zijn huis nr 96 Dupontstraat, jaren 1920, privé verzameling]
Een werk van lange adem
De kerk werd in 1853 ingewijd, maar het duurde nog enkele tientallen jaren voordat ze helemaal af was. Na de dood van Gustave Hansotte zorgden de architecten François Thomisse en Alexandre Struyven er in 1888 voor dat de kerk definitief kon worden opgeleverd. Het interieur moet echter nog worden afgewerkt, met name de plaatsing van de glasramen van de Schaarbeekse glasmeesters Jean-Baptiste en Jules-Adrien Capronnier, en van François Comère. De kerk werd officieel voltooid in 1908.
[Sint-Mariakerk, tekenaar: Henri Cassiers, uittreksel Le Globe Illustré van 28 november 1886, Iconografische verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Interieur van de kerk, foto, Iconografische verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Preekstoel, beeldhouwers: De Maertelaere vader en zoon, foto, Iconografische verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Glas-in-lood raam – foto: Invantaris van het bouwkundig erfgoed in Brussel]
Omwille van het imposante en plechtige karakter van de kerk vonden in dit religieuze gebouw verschillende belangrijke gebeurtenissen plaats, zoals de begrafenissen van de verzetsstrijders Gabrielle Petit, Mathieu Bodson en Aimé Smekens op 29 mei 1919, en die van de Italiaanse componist Giacomo Puccini in 1924.
[Begrafenissen van Giacomo Puccini, uittreksel Le Patriote illustré van 7 december 1924]
[Begrafenissen van Giacomo Puccini, 1924, foto, privé verzameling]
[Panorama van Schaarbeek, schilder: Paul Cauchie, 1921, Kunstcollectie van de gemeente Schaarbeek]
Restauraties
Onmiddellijk na de voltooiing van de kerk begon een lange reeks restauraties omdat het gebouw te kampen kreeg met vochtproblemen. In 1963 werd de top van de klokkentoren die tegen de koorgang van de kerk was gebouwd uit veiligheidsoverwegingen afgebroken. In 1965 werd de kerk gesloten voor het publiek. Drie jaar later wordt een groot restauratieproject in de steigers gezet, maar de werken begonnen pas in 1982. Tot dan speelde de overheid nog met de idee om de kerk helemaal te slopen. Er werd toen een vzw opgericht om het gebouw te laten klasseren als historisch monument, hetgeen gebeurde bij koninklijk besluit van 9 november 1976. Het gebouw en de omgeving rond de kerk werden in 1983 definitief erkend als beschermd monument. Tijdens de restauratiewerkzaamheden brak er in 1985 in de koepel en de daken van de kerk brand uit, waardoor de werkzaamheden nog meer vertraging opliepen. De kerk werd pas in 1996 weer opengesteld voor het publiek.
[De klokkentoren, uitreksel van het boek van Louis VAN OVERSTRAETEN, Architectonie des temples chrétiens, Mechelen, 1850, p. 186]
[Sint-Mariakerk, foto’s, Iconografische verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
De kerk in enkele cijfers
Dit monumentale gebouw heeft een achthoekige plattegrond. Dit is hoe de architect Louis Van Overstraeten beschreef het plan in zijn boek Achitectonie des temples chrétiens:
“D’abord comme plan, je parvins à utiliser la superficie du terrain entier, en y inscrivant un octogone, précédé d’un triple porche, environné dans sa partie centrale de bas-côtés et d’exèdres, et prolongé vers le chevet sur la largeur du terrain, par le choeur, la tour et les autres bâtiments de service”.
[Plattegrond van de kerk, uitreksel van het boek van Louis VAN OVERSTRAETEN, Architectonie des temples chrétiens, Mechelen, 1850, p. 182]
De koepel, met zijn koperen dak bezaaid met sterren, reikt 60 meter hoog en de toren naast het hoofdgebouw was 38 meter hoog voordat de top werd afgebroken. Boven het 20 meter brede hoofdportaal prijkt een mozaïek met de beeltenis van de Maagd Maria. Het kerkgebouw zelf is in totaal 76 meter lang.
[Plannen van de kerk (kopieën die in 1968 werden gebruikt voor de restauratiewerken), architecten: Louis Van Overstraeten en Gustave Hansotte, Openbare werken archieven, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Sint-Mariakerk, foto, Iconografische verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
Bibliografie
- Invantaris van het bouwkundig erfgoed in Brussel
- Léon VERREYDT, Si Schaerbeek m’était conté, Brussel, 1999, pp. 65-69.
- DE SAEGHER et E. BARTHOLEYNS, Histoire populaire de Schaerbeek, Schaerbeek, Henri Mommens, 1887.
- Louis VAN OVERSTRAETEN, Architectonie des temples chrétiens, Mechelen, 1850.
© Gemeentearchieven van Schaarbeek – Alle rechten voorbehouden
