Gemeente Schaarbeek

Geschiedenis

Schaarbeek, vandaag een van de belangrijkste gemeenten in België, heeft lange tijd een landelijk karakter bewaard. Het eerste document dat Schaarbeek vermeldt dateert uit 1120 , maar op basis van voorwerpen die op verschillende plaatsen op het grondgebied van de gemeente gevonden werden weten we dat er reeds in de Gallo-Romeinse tijd landbouwers woonden.

In de 19e eeuw werd een versterkte burcht gebouwd op de plaats waar nu de Herman- en de Jeruzalemstraat zich bevinden. Het dorp had geen eigen heer want Schaarbeek hing rechtstreeks af van de kasteelheer van Brussel, de hertog van Brabant. In 1301 werd Schaarbeek geïntegreerd in de “Kuype van Brussel”, de jurisdictie van de stad en al haar voorsteden. In 1795 werd tijdens de Franse bezetting die “kuype” afgeschaft door het Comité de Salut public. Schaarbeek werd toen een volwaardige gemeente. Vanaf de 19e eeuw groeide de bevolking gestaag aan en de burgerlijke maar ook sociale verstedelijking werd aangemoedigd: ook vandaag nog wordt de leefomgeving van Schaarbeek hier bouwkundig door bepaald.

In de nacht van 17 op 18 april 1911 werd het stadhuis van Schaarbeek nagenoeg volledig verwoest door brandstichting. Talrijke documenten gingen in rook op: alle bevolkingsregisters bijvoorbeeld gingen verloren. Na deze ramp nam het schepencollege maatregelen om de continuïteit van de dienstverlening te verzekeren en om de burger te kunnen blijven bijstaan. Een eerste maatregel betrof de bescherming van het archief. De waardevolle stukken werden overgebracht naar de nijverheidsschool in de Bijenkorfstraat.

Het stadsbestuur was wel degelijk bezorgd over de kwestie want het nieuwe stadhuis – dat nagenoeg identiek was aan het oude en werd ontworpen door Maurice Van Ysendijck, zoon van de vorige architect Jules-Jacques Van Ysendijck – werd voorzien van lokalen die uitdrukkelijk bestemd waren voor de bewaring van het archief van elke dienst. Die lokalen bevinden zich op de tweede verdieping van het gebouw. Er werd ook beslist vanaf 1915 een centrale archiefdienst in te richten. In 1921 wordt eindelijk een duidelijk organiek reglement vastgelegd voor de archiefdienst van Schaarbeek.

In 1929 werd op voorstel van gemeenteraadslid, historicus en toekomstig hoofdarchivaris van de stad Brussel (1931-1948) Charles Pergameni een afdeling “historisch archief” opgericht. Dit is het archief met dossiers over officiële plechtigheden, folkloristische optochten, inhuldigingen van monumenten, enz. die werden gehouden op het grondgebied van Schaarbeek.

In de jaren 1930 werd de dienst geleidelijk afgebouwd. Door uitbreiding van de kantoorruimte werd het archief dat op de tweede verdieping was ondergebracht teruggedrongen in lokalen die veel minder geschikt waren. Zo kwamen talrijke documenten terecht op de zolders van het gemeentehuis. Bij opeenvolgende verhuisoperaties werden archiefbestanden opgesplitst, gingen dossiers verloren of werden ze zelfs vernietigd. De archivaris van destijds, Michel de Ghelderode, was helemaal niet geïnteresseerd in archief en was liever bezig met schrijven. De theatermaker werd in 1946 ambtshalve met pensioen gestuurd.

Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd het archief bedreigd als gevolg van het gebrek aan papier en de recyclagecampagne die werd gelanceerd om grondstof in te zamelen voor de productie ervan. Ondanks de archiefwet van 1955 en de goede wil van het afdelingshoofd van het gemeentesecretariaat en de officieuze archivaris Robert Van den Haute, wordt de toestand er niet beter op. Wanneer Robert Van den Haute in 1976 met pensioen gaat worden de depots door geen enkele archivaris meer gecontroleerd en sommige archiefbestanden verkassen naar de kelders van het gemeentehuis.

En 1995 werd een officiële archivaris aangeworven, Gwendoline Denhaene, om de verontrustende toestand van het gemeentearchief recht te trekken.

In 1999 verwerft de gemeente het gebouw waar een groot deel van het bestuurlijk archief vandaag is ondergebracht. De lokalen, die zich bevinden tussen de Rodenbachlaan en de Picquartlaan en de Anatole Francestraat, waren vroeger opslagplaatsen van CINTA (Compagnie indépendante des Tabacs (Bastos sigaretten)). Door het archief opnieuw te centraliseren konden de documenten rationeler geordend worden en konden ze beter toegankelijk worden gemaakt voor het publiek.

Collecties

De bestanden die rechtstreeks worden beheerd door de gemeentelijke archiefdienst beslaan bijna 3 km documenten. Daar moet ook nog ongeveer 1 km archief worden aan toegevoegd dat wordt beheerd door de dienst Stedenbouw en ongeveer 2 km archief dat wordt beheerd door het departement Bevolking (bevolkingsregisters, akten van de burgerlijke stand, vreemdelingendossiers, registers van begrafenissen, kiezersregisters, enz.).

Het oudste document dat er wordt bewaard dateert uit 1800 (benoeming van de eerste burgemeester van Schaarbeek).

In Schaarbeek vindt men volgende archiefbestanden (niet exhaustief): wegeniswerken, bouw en onderhoud van overheidsgebouwen (scholen, commissariaten, gemeentehuis, zwembaden, hospitaal, enz.), enquêtes de commodo/incommodo, personeelsbeheer, vergaderingen (registers van de colleges en de raad vanaf 1807), beheer van evenementen (feesten, optochten, carnavalstoeten, markten, enz.), financiën (begrotingen vanaf 1878), beheer van het onderwijs, beheer van de kunstcollecties van de gemeente (dossiers over aankoop van kunstwerken vanaf 1892), enz.

De handelingen van de gemeente, met de verslagen van de raadszittingen, zijn gepubliceerd vanaf 1860 tot heden. Het is een belangrijke bron van informatie.

Over de Eerste Wereldoorlog is er slechts weinig archief. Om een idee te krijgen over de werking van de gemeente in die periode moeten de registers van het college en de raad worden geraadpleegd. Het document dat het meest zal worden gewaardeerd door historici – maar tevens ook het verschrikkelijkste stuk over deze periode – is de lijst met de verzetsmensen die tijdens de bezetting werden gefusilleerd op de Nationale Schietbaan. Over de Tweede Wereldoorlog is er wat meer gestoffeerd archief onder andere met dossiers over de organisatie van het bestuur in die tijd, dagorders van de politie, enz.

Naast bestuurlijk archief bezit de archiefdienst van Schaarbeek ook ettelijke honderden foto’s en postkaarten over het oude Schaarbeek (eind 19e – begin 20e eeuw) evenals over het meer recente leven in de gemeente. Het archief bevat ook affiches (over de verkiezingen, tentoonstellingen, carnavalstoeten en andere events), kaarten en plattegronden (over de ganse gemeente en over gebouwen). De dienst biedt onderzoekers ook een reeks werken en geschiedkundige documentatie over Schaarbeek.

De archiefdienst van Schaarbeek bezit een klein bestand met privéarchief dat bestaat uit documenten met historisch onderzoek en beeldmateriaal dat werd ingezameld door Robert Van den Haute, voormalig archivaris van Schaarbeek, en dat in 2010 door hem werd geschonken.

Voor de grote archiefbestanden die op lange termijn worden bewaard werden inventarissen gemaakt (Openbare Werken, HR/personeelsdossiers, onderwijs, geschillen, secretariaat, Schone Kunsten, Politie, enz.). Sommige van die inventarissen worden momenteel herwerkt. Voor het ogenblik zijn ze niet online beschikbaar maar de lezers kunnen ze ter plaatse op papier raadplegen. Op middellange termijn is het de bedoeling dat meerdere van de inventarissen die nuttig kunnen zijn voor de onderzoekers online worden gebracht.

Leiding, bewaring en digitalisering van het archief

De archiefdienst van Schaarbeek bevindt zich op de 1e, 2e en 3e verdieping van een voormalig industriegebouw (magazijnen van de Bastos-sigaretten).

Om het archief op te slaan werden vaste metalen rekken aangekocht die speciaal voor archief ontworpen waren. De gemeentelijke schrijnwerkerij zorgde voor grote tafels waarop de archiefselectie kon worden doorgevoerd. In 2010 kreeg de dienst ook een op maat gemaakte kaartenkast voor stukken met grote afmetingen.

Het archief van Stedenbouw is opgeslagen op de 2e verdieping van het gemeentehuis van Schaarbeek en wordt beheerd door het personeel van de dienst Stedenbouw. De dossiers bevinden zich in een ruimte die niet geschikt is voor archiefbewaring. Sommige archieven van de Bevolking en de Inkomsten liggen in de kelders van het gemeentehuis. Deze ruimtes zijn niet geschikt voor archiefbewaring.

Spijtig genoeg kan de archiefdienst dit archief omwille van plaatsgebrek niet opnemen in het gebouw aan de Anatole France-straat. Op langere termijn is het de bedoeling de lokalen mits werken te saneren zodat ze geschikt worden voor het archief dat er nu ligt opgeslagen.

Verschillende plattegronden die werden gerestaureerd door de archiefdienst werden ook gedigitaliseerd. Een groot deel van de foto’s en postkaarten werd gedigitaliseerd. Deze documenten zijn voor het publiek niet online beschikbaar maar op aanvraag kunnen onderzoekers een reproductie verkrijgen. Er wordt ook geval per geval gedigitaliseerd, in functie van onderzoeksaanvragen.

De dossiers stedenbouw werden gedigitaliseerd voor gebruik door de dienst Stedenbouw.

Valorisatie van de collecties

Sinds een aantal jaren tracht de archiefdienst zo veel mogelijk zichtbaarheid te geven aan de dienst die weinig bekend is bij het publiek en wordt miskend door de gemeentelijke overheden.

Op de website van de gemeente vindt men naast contactgegevens een aantal tabbladen met uitleg over archief en het werk van archivaris in het algemeen, evenals over het archief dat door de archiefdienst van Schaarbeek wordt bewaard en de modaliteiten waaronder het kan worden geraadpleegd. Sinds april 2017 publiceert de archiefdienst van Schaarbeek op de website van de gemeente een rubriek “archieven onder de loep” waar wordt ingezoomd op de archiefcollecties van de gemeente, en sinds november 2018 is er ook een rubriek gewijd aan oude straatnamen.

De archiefdienst heeft een collectie aangelegd met vulgariserende historische publicaties onder het thema “Onthullingen van het archief” . De publicatie is enkel digitaal en beschikbaar via de website van de gemeente. De eerste publicaties van deze collectie zijn getiteld “Schaarbeek, een historische schets in archiefbeelden” en “Van papier tot baksteen, geschiedenis van het gemeentehuis van Schaarbeek”.

Documentatie en andere archieven

Het kan bij andere instellingen (al dan niet verbonden aan de gemeente Schaarbeek) informatie worden gevonden over Schaarbeek :

Bibliotheek Sesam (gemeentebibliotheek, Lambermontlaan 200), met boeken over Schaarbeek
Huis der Kunsten van Schaarbeek ( Haachtsesteenweg 147), voor al wat gaat over kunstenaars uit Schaarbeek.
Archiefdienst van de Stad Brussel, die onder meer een privéarchief bezit met plattegronden van het gemeentehuis van Schaarbeek.
Belfius, dat een grote collectie oude postkaarten bezit.
Sint-Lukasarchief (Vanderlindenstraat 2), over een aantal gebouwen van Schaarbeek.
Koninklijke Bibliotheek van België.
Fotocollectie KIK.

Selectieve bibliografie

BERTRAND, L., La naissance d’une ville. Schaerbeek depuis 50 ans. 1860-1910, Brussel, Dechenne, 1912.
COMMUNE DE SCHAERBEEK, Louis Bertrand et l’essor de Schaerbeek, Brussel, 2000.
COMMUNE DE SCHAERBEEK, Un demi-siècle de gestion communale. Édité à l’occasion des Fêtes du Centenaire de l’Indépendance de la Belgique, Schaarbeek, 1930
DE SAEGHER, E., et BARTHOLEYNS, E., Histoire populaire de Schaerbeek, Brussel, éd. H. Mommens, 1887.
VAN BEMMEL, E., Histoire de Saint-Josse-ten-Noode et de Schaerbeek, Saint-Josse-ten-Noode, uitg. E. Van Bemmel, 1869.
VAN DEN HAUTE R., Schaerbeek, esquisse historique et géographique, Schaerbeek, uitg. de l’École Heureuse, 1949
VERREYDT L., Schaerbeek, le village des ânes, Antwerpen, uitg. Van Geyt Productions, zd.
DENHAENE Godelieve, L’incendie de l’hôtel communal de Schaerbeek (1911) : répercussion sur la conservation des archives, mise sur pied d’un service central d’archives (1915) et démantèlement de celui-ci (1930), in “Archief- en Bibliotheekwezen in België“, Brussel, 2002, deel LXXIII, n°1-4, pp. 40-62.

Aanvullende gegevens

Adres: Anatole Francestraat – 1030 Brussel
Telefoon: 02/244.75.11.
Mail: info@schaerbeek.irisnet.be
Facebook pagina: link
Website: link
Een leeszaal is beschikbaar, alleen op afspraak