Le Maelbeek est un ruisseau qui prend sa source à Ixelles et traverse les communes d’Etterbeek, Saint-Josse-ten-Noode et Schaerbeek avant de se jeter dans la Senne. Son nom vient des mots flamands maal (moulin) et beek (ruisseau). En effet, de nombreux moulins à eau s’étaient établis le long de ses rives au Moyen-âge. On y trouve également des vignobles. Au cours des siècles, la vallée est devenue un lieu bucolique, où de riches bourgeois se sont bâti quelques maisons de plaisances. Le poète Jean-Baptiste Houwaert (1533-1599), qui avait fait construire une belle demeure pour y passer ses vieux jours, comparait la vallée du Maelbeek au « vallon des Muses », au « verger d’Atlas » ou encore au « jardin des Hespérides ».
De Maalbeek is een beek die zijn bron in Elsene neemt en door de gemeenten Etterbeek, Sint -Joost-ten Noode en Schaarbeek heen gaat voordat hij in de Zenne uitmondt. Zijn naam komt uit de Vlaamse woorden maal (molen) en beek (stroom). Immers hadden veel watermolens zich langs zijn oevers gevestigd in de Middeleeuwen. Men vond er ook wijngaarden. In de loop der eeuwen is het dal een bucolisch plekje geworden waar rijke burgers landhuizen hadden gebouwd. Dichter Jean-Baptiste Houwaert (1533-1599), die er een mooie residentie had laten oprichten om er zijn oude dag door te brengen, vergeleek het Maalbeekdal met het dal van de Muzen, met de boomgaard van Atlas of nog de tuin van de Hesperiden.
[Plan de la ville de Bruxelles et ses environs, dressé par J. DEVENTER, 1550-1565, Fonds cartes et plans, Archives communales de Schaerbeek | Plan de Bruxelles et ses environs, door J. DEVENTER, 1550-1565, Kaarten en plannen verzameling, Gemeentearchieven van Schaerbeek]
À droite du Pentagone, on voit la vallée du Maelbeek qui prend sa source à l’abbaye de La Cambre.
Aan de rechterkant van de Vijfhoek, ziet men het dal van Maalbeek dat zijn bron aan de Ter Kameren abdij ontspringt.
[Plan de la commune de Schaerbeek (détail), vers 1850-1860, dans « Atlas cadastral de Belgique. Province de Brabant. Plan parcellaire de la commune de Schaerbeek avec les mutations » publié par Philippe-Christian POPP, Fonds Van den Haute, Archives communales de Schaerbeek | Kaart van de gemeente van Schaarbeek (detail), ca. 1850-1860, in « Atlas cadastral de Belgique. Province de Brabant. Plan parcellaire de la commune de Schaerbeek avec les mutations » gepubliceerd door Philippe-Christian POPP, Van den Haute verzameling, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
Le parcours du Maelbeek est surligné en rouge | Het traject van de Maelbeek is in rood onderstreept.
La vallée du Maelbeek était régulièrement victime d’inondations. De plus, au XIXe siècle, le développement de l’urbanisation et de l’industrialisation entraîne un accroissement du rejet des eaux usées qui rende le ruisseau de plus en plus insalubre et propagateur de maladies. Afin de remédier à ces problèmes, il est décidé d’entamer des travaux de voûtement du Maelbeek sur tout son parcours. Ces travaux s’étaleront sur plusieurs dizaines d’années dans la seconde moitié du XIXe siècle et même au cours du XXe siècle.
Het Maalbeekdal was regelmatig overstroomd. Bovendien brengt de ontwikkeling van de urbanisatie in de 19de eeuw een toename in de lozing van afvalwater mee, die de beek ongezond maakt en een stijgende risico van ziekten vormt. Om dat probleem aan te pakken, wordt het beslist werken voor de overwelving van de Maalbeek uit te voeren op zijn gehele traject. Die werken zullen zich over verscheidene tientallen jaren uitstrekken, in de tweede helft van de 19de eeuw en zelfs in de loop van de 20ste eeuw.
[Adjudication pour les travaux de voûtement du Maelbeek, affiche, 1875, fonds des Travaux publics, Archives communales de Schaerbeek | Aanbesteding voor de werken van overwelving van de Maalbeek, affiche, 1875, archieven van de Openbare Werken, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
[Voûtement du Maelbeek, plans, XIXe siècle, fonds des Travaux publics, Archives communales de Schaerbeek | Overwelving van de Maalbeek, plannen, 19de eeuw, archieven van de Openbare werken, Gemeentearchieven van Schaarbeek]
À Schaerbeek, le ruisseau avait déjà été en partie enterré au niveau de la rue de Jérusalem dans les années 1850. Mais le gros du chantier débute réellement à partir de 1863 avec un voûtement qui commence depuis la frontière de Schaerbeek avec Saint-Josse. De nouvelles rues sont alors créées : Côteaux, Kessels et Herman.
In Schaarbeek liep de beek al ondergronds op het niveau van de Jerusalemstraat in de jaren 1850. Maar het belangrijkste deel van de werf begint voorgoed vanaf 1863 met een overwelving die vanuit de grens van Schaarbeek met Sint-Joost-ten-Noode start. Nieuwe straten worden gelegd: Wijnheuvelen, Kessels en Herman.
[Le café « In Het Pypke » rue de Jérusalem pendant les travaux de voûtement, XIXe siècle, Fonds iconographique, Archives communales de Schaerbeek | Het café “In Het Pypke”, Jerusalemstraat gedurende de werken van overwelving, 19de eeuw, Iconografische verzameling, Gemeetearchieven van Schaarbeek]
Au-delà de la chaussée de Haecht, le ruisseau est dévié pour couler en ligne droite, sous les nouvelles rues Metsys et Portaels jusqu’à la Senne. Malgré le voûtement, des inondations continuent d’avoir lieu, si bien qu’il est indispensable d’y apporter quelques améliorations hydrauliques, comme les bassins d’orages.
Le Maelbeek est aujourd’hui quasiment oublié des Bruxellois. Quelques vestiges en plein air subsistent cependant : le bassin de sa source à l’abbaye de la Cambre, ainsi que les étangs d’Ixelles.
Verder dan de Haachtsesteenweg is de beek omgeleid om in een rechte lijn te stromen, onder de nieuwe Metsys- en Portaelsstraten tot aan de Zenne. Ondanks de overwelving zijn er voortdurende overstromingen zodat het onvermijdelijk wordt een paar hydraulische verbeteringen aan te brengen, als overstortbekkens.
De Maalbeek is nu bijna helemaal vergeten door de Brusselaars. Er bestaan nog enkele overblijfsels in open lucht: het bekken van zijn bron in de Terkamerenabdij en de Vijvers van Elsene.
[« Souvenirs des travaux du Maelbeek », photographies, 1898-1900, Fonds iconographiques, Archives communales de Schaerbeek | « Souvenirs des travaux du Maelbeek », foto’s, 1898-1900, Iconografische verzameling, Gemeetearchieven van Schaarbeek]
Liens utiles | Nuttige links
- La Vallée du Maelbeek
- Jacques van Wijnendaele, « Une rivière disparue, le Maelbeek«
© Archives communales de Schaerbeek | Gemeentearchieven van Schaarbeek