Veralgemeende vaccinatie heeft het mogelijk gemaakt talrijke infectieziekten in België terug te dringen of in bepaalde gevallen zelfs uit te roeien, maar in de twintigste eeuw deden zich geregeld epidemieën voor. Vanaf de negentiende eeuw ontwikkelde de hygiënebeweging maatregelen om ongezonde leefomstandigheden tegen te gaan en de verspreiding van besmettingen zoveel mogelijk te beperken. Volksgezondheid is een staatskwestie geworden. Hygiëne op school zou een belangrijk aandachtspunt van dit beleid zijn: scholen zijn ideale plaatsen voor de ontwikkeling van besmettelijke ziekten omdat de leerlingen er dicht bij elkaar leven, zodat infecties zich zeer snel verspreiden wanneer leerlingen vervolgens de besmetting mee naar huis nemen.
Hoe werd er in de scholen van Sint-Gillis met besmettelijke ziekten omgegaan in de eerste helft van de twintigste eeuw? De archieven van de medische schoolinspectie vertellen ons daar meer over.
Medische aanpak op school: de hoofdrolspelers
Op gemeentelijk niveau zijn het vooral de leerkrachten en het personeel van kinderdagverblijven die instaan voor het verspreiden van hygiëneregels onder de leerlingen en hun gezondheid moeten verzekeren. Zij hebben de opdracht aan hun directie elk geval van een besmettelijke ziekte te signaleren, vaststaand of vermoed.
Gezondheidswerkers zijn belangrijke tussenpersonen in de strijd tegen epidemieën. Uiteraard zijn er de huisartsen van de gezinnen, die medische attesten afleveren en regelmatig contact hebben met de gemeentelijke autoriteiten over de situatie van gezinnen waarin een ziekte heerst. Maar in de eerste helft van de twintigste eeuw ontwikkelde zich geleidelijk een echt specifiek medisch korps voor de scholen: de dienst voor hygiënische en medische inspectie op school. Die neemt diverse taken op zich: controleren hoe gezond de lokalen zijn, onderwijzend personeel bezoeken dat afwezig is wegens ziekte, medische controle bij leerkrachten en leerlingen, en ouders adviseren over de gezondheid van hun kinderen.
Binnen deze dienst zijn artsen-inspecteurs aangesteld, die elk het aanspreekpunt zijn voor één instelling. Hun hoofdopdracht is het onderzoeken van kinderen die ziek zijn of vermoed worden het te zijn, zowel op school als thuis, of van leerlingen die na een ziekte weer naar school gaan. Het medisch team bestaat eveneens uit artsen-specialisten, tandartsen en schoolverpleegsters. Laatstgenoemde zijn dagelijks ter plaatse aanwezig, verplaatsen zich over de verschillende gemeentescholen en gaan zelfs over tot bezoek en verzorging van zieke kinderen thuis – mits de ouders hiermee instemmen.
De dienst hygiënische en medische schoolinspectie vergadert regelmatig in het stadhuis, bespreekt daar de organisatie en stelt aanpassingen voor, samen met de schepen van openbaar onderwijs.
[Uittreksel uit een instructieboekje voor het medisch schoolpersoneel, z.d. Fonds van de Hygiënedienst, reeks betreffende de medische schoolinspectie, 22/I/1. Gemeentearchief van Sint-Gillis. ]
Genomen maatregelen
De autoriteiten besteden veel aandacht aan de bestrijding van infectieziekten op scholen en dat vinden we terug in de verschillende maatregelen die worden genomen en die ten volle geïntegreerd zijn in het dagelijks leven op school.
Wat verwijdering van schoolpersoneel of kinderen wegens een besmettelijke ziekte betreft, wordt niets aan het toeval overgelaten. Voor elk type infectie geldt een verplichte verwijderingsduur, van enkele dagen tot enkele weken. Na die termijn kan de leerling niet zomaar zonder garantie weer naar school! De ouders moeten een medisch attest bezorgen waaruit blijkt dat het besmettingsgevaar geweken is. Op het geleidelijk toenemend belang van de rol van de medische schoolinspectie wijst het feit dat de artsen met name als taak hebben de klassen te bezoeken om kinderen te onderzoeken die na ziekte zijn teruggekeerd, en in sommige gevallen het attest van de huisarts naast zich neer mogen leggen.
[Instructies over het opnieuw toelaten van zieke kinderen op school, 1935. Fonds van de Hygiënedienst, reeks betreffende de medische schoolinspectie, 22/I/1. Gemeentearchief van Sint-Gillis.]
Wanneer een epidemie dreigt of reeds een feit is, zijn drastischer maatregelen nodig: hele klassen moeten dan thuisblijven of het kinderdagverblijf of de school gaan zonder meer dicht. Alleen de burgemeester is bevoegd om te beslissen of zieke leerlingen niet naar school mogen en of een besmette school dicht moet.
De hoge vlucht van het microbiologisch onderzoek maakt een hygiënemaatregel onafwendbaar: ontsmetting of desinfectie. In Sint-Gillis wordt een gemeentelijke desinfectiedienst opgericht in 1893. Op schoolniveau is desinfectie hoofdzakelijk een interne aangelegenheid, waarvoor leden van de desinfectiedienst maar ook de conciërges van de scholen instaan. Uit een brief blijkt zelfs dat de conciërge van school nr. 6 het zo druk heeft met zijn hygiënetaken dat hij geen tijd meer heeft om zich bezig te houden met de andere activiteiten waarmee hij belast is! De medewerkers van de gemeente kunnen trouwens eveneens worden ingezet om tot desinfectie over te gaan, zelfs in woningen van besmette personen.
[Tijdelijke sluiting van het kinderdagverblijf Jourdan wegens kinkhoest, 1922. Fonds van de Hygiënedienst, reeks betreffende de medische schoolinspectie, 22/I/4. Gemeentearchief van Sint-Gillis. ]
Geleidelijk komen er privéorganisaties die soms zelf desinfecteren, terwijl andere desinfectieapparatuur uitvinden en op de markt brengen voor bedrijven, overheidsinstanties of particulieren. Een van de meest gebruikte ontsmettingsmiddelen in die tijd was formol, een verbinding die al in de 19e eeuw bekend stond om haar ontsmettende eigenschappen en die tot voor kort in tal van domeinen werd gebruikt (thanatopraxie, cosmetica, voedselconservering). Sinds 2004 is het door het Internationaal Instituut voor Kankeronderzoek erkend als kankerverwekkend en daardoor is het gebruik ervan in steeds meer sectoren verboden.
[Reclame van de vennootschap Le Thermoformol en gebruiksaanwijzing voor hun ontsmettingstoestel, 1900. Fonds van de Hygiënedienst, reeks betreffende de medische schoolinspectie, 22/I/2. Gemeentearchief van Sint-Gillis.]
De dienst medische schoolinspectie en de hygiënedienst hebben op gemeentelijk niveau een actieve rol gespeeld bij het verbeteren van de bestrijding van epidemieën op scholen. De thuiscontrole van zieke leerlingen door schoolverpleegsters en ontsmettingsmedewerkers, de inspanningen om ouders bewust te maken, de constante dialoog tussen schoolartsen, huisartsen en gemeentelijke autoriteiten maken duidelijk dat de werking van het medisch schoolmilieu niet ophield bij de schoolpoorten en aanzienlijk heeft bijgedragen aan de verspreiding van de hygiëneregels binnen de bevolking.
Bronnen en bibliografie
Gemeentearchief van Sint-Gillis, inventaris 21 – fonds van de hygiënedienst, reeks betreffende de gemeentelijke desinfectiedienst.
Gemeentearchief van Sint-Gillis, inventaris 22 – fonds van de hygiënedienst, reeks betreffende de medische schoolinspectie.
Imbach, S. (2024, April 24). Interdiction du Formol, pourquoi ce produit est-il dangereux? IBL Specifik Matériel Professionnel De Nettoyage Et De Désinfection. Geraadpleegd in oktober 2024. https://www.iblspecifik.com/interdiction-du-formol/
